Reuter Ch., Der ehrlichen Frau Schlampampe Krankheit und Tod. Lustspiel in drei Akten, red. K.-M. Guth, Berlin 2015.
Schmidt G., A Fell Woman and Full of Strife: The Legend of Hédroit, the Smith’s Wife, „Mediaevalia” 1985, t. 11, nr 2, s. 47–61.
Schmitt J.-C., Du bon usage du «Credo» [w:] Faire croire. Modalités de la diffusion et de la réception des messages religieux du XIIe au XVe siècle. Actes de table ronde de Rome (22–23 juin 1979), Rome 1981, s. 337–361.
Shahar S., The Old Body in Medieval Culture [w:] Framing Medieval Bodies, red. S. Kay, M. Rubin, New York 1994, s. 160–186.
Tinagli P., Women in Italian Renaissance Art: Gender, Representation and Identity, Manchester 1997.
Villanova A. de, De consideracionibus operis medicine sive de flebotomia.
Vitry J. de, CCLXVI (Audivi de quadam vetula…) [w:] The Exempla or Illustrative Stories form the Sermones Vulgares of Jacques de Vitry, red. T.F. Crane, London 1890.
Vitry J. de, CCLXX (De quadam scelerata muliere…) [w:] The Exempla or Illustrative Stories form the Sermones Vulgares of Jacques de Vitry, red. T.F. Crane, London 1890.
Zakrzewska-Śnieżko Z., Dwór Artusa w Gdańsku, Poznań 1972.
Zygner L., Kobieta-czarownica w świetle ksiąg konsystorskich z XV i początku XVI wieku [w:] Kobieta i rodzina w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, red. Z. Nowak, A. Radzimiński, Toruń 1998, s. 91–101.
Źródła internetowe
Jachimowicz K., Protestanckie motywy w wystroju wielkiej hali gdańskiego Dworu Artusa, http://www.reformacja-pomorze.pl/wp-content/uploads/2017/03/K.-Jachimowicz-Protestanckie-motywy-w-wystroju-Wielkiej-Hali-gda%C5%84skiego-Dworu-Artusa.pdf [dostęp: 31.07.2019].
Against Beauty, Good and Love? Negative Forms of Conceptualization of Female Old Age in Medieval and Early Modern Era
In the high and late Middle Ages, image of an old woman was used as a medium and carrier of a dominant ideology in scientific (medicine), theological (sermons) and cultural (literature, arts) discourse. Medieval and early modern vetula was not just a person. She was also a programmed rhetorical figure, a structure of the “politics of morality” clothed in a body. As a deceitful and deceptive “cursed old woman” (maledicta vetula), who shows stupidity understood mainly as impiety, a kind of madness, she became an improper image, a perverse one, an antithesis of a physical and inner beauty. It is anus ebria et delirans, anti-Beatrix – the one, who has the power to turn existing norms and behaviours upside-down.
Keywords: old hag, madness, ugliness, upside down, bawd
Słowa kluczowe: starucha, szaleństwo, brzydota, odwrócenie, stręczycielka
Sebastian Borowicz – doktor, archeolog klasyczny, kulturoznawca, koordynator dyscyplin NCN w dziale Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce (2017). Obecnie pracuje na Wydziale Polonistyki UJ. Zajmuje się kulturą i sztuką grecką. Brał udział w badaniach archeologicznych na terenie Grecji oraz Cypru. Stypendysta m.in. Rządu Republiki Grecji, Fundacji Lanckorońskich oraz Leventis Foundation. Publikował w „Kontekstach”, „Tekstach Drugich”, „Przestrzeniach Teorii”, „Archeologii”, „Études et Travaux”. Jest autorem monografii Reliefy rozmazane. Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji (seria „Figurae”, Kraków 2020) oraz współautorem książek Stara rebeliantka. Studia nad semantyką obrazu (Kraków 2010) oraz Anty-Beatrycze. Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy (seria „Figurae”, Kraków 2016).
Joanna Hobot-Marcinek
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
ORCID 0000-0002-4057-0070
Anty-Beatrycze – błazen epoki industrialnej
Odmieńcy doby industrializacji
„Leciwe staruszki stanowią najniższą warstwę społeczną”109 – ta XX-wieczna konstatacja Simone de Beauvoir znalazła swoją antycypację i realistyczno-naturalistyczną ilustrację w literaturze drugiej połowy XIX stulecia. W wieku nauki i pieniądza, przemiany tradycyjnych modeli życia rodzinnego, zwiększonej ludzkiej mobilności oraz dyktatu wymogów rynku pracy relacje obrazu „starej pijanej kobiety” ze sferą sacrum uległy całkowitemu zatarciu, a sama kulturowa postać anus ebria stała się jednym z zepchniętych przez biedę na społeczny margines „odmieńców” doby urbanizacji i industrializacji.
Do tego grona wykluczonych ze społeczeństwa mieszczańskiego przynależą liczne stare bohaterki nowel Marii Konopnickiej, w tym Urbanowa – „sześć razy na tydzień pijana kucharka”110, która o nędzy swojej i swojego syna Jaśka usiłuje zapomnieć, sięgając po alkohol i uciekając w świat marzeń o lepszej przyszłości dla dziecka. Stara pijaczka Urbanowa umierająca z wyrazem zachwytu na twarzy na widok specjalnie na tę okazję odzianego w koronę i purpurę Jaśka to anus ebria budząca współczucie XIX-wiecznego społeczeństwa mieszczańskiego, będąca ofiarą biedy i społecznej marginalizacji, „galerniczka wrażliwości”111, która – w pisarstwie Konopnickiej – wraz ze zreinterpretowanym „głupim” ludowej proweniencji staje się symboliczną figurą Innego112.
Wiek pary i rewolucji przemysłowej ostatecznie zatarł w świadomości kulturowej palimpsestową konstrukcję kliszy starej, szalonej pijaczki. Dla XIX-wiecznego społeczeństwa anus ebria et delirans nie była już ani antyczną bachantką kroczącą w rozweselonym komosie z pijanym Sylenem z obrazów Antoona van Dycka i Petera Paula Rubensa, ani upojoną uczestniczką karnawałowej uczty fasolowego króla z obrazów Jacoba Jordaensa113. Anty-Beatrycze – pijana i szalona starucha będąca antytezą piękna oraz wszystkiego, co pożądane w wieku XIX, stała się przede wszystkim ofiarą i „produktem” doby industrializacji i urbanizacji, zniszczoną przez czas i używki staruchą, która na rysunku Thomasa Rowlandsona z 1810 roku zaznajamia młodą kobietę z przyjemnościami picia dżinu114. Scena ta rozgrywa się w londyńskiej spelunce, w której tłusty i czerwony na twarzy barman nalewa alkohol młodej, przesadnie strojnej i umalowanej kobiecie. Naprzeciw niej stoi wyniszczona, chuda starucha, będąca nie tylko przewodniczką młodej adeptki, ale i zapowiedzią tego, co czeka ową kobietę w przyszłości.
Flâneur
Stara pijana wariatka błądząca ulicami europejskich metropolii przypomina XIX-wiecznego flâneura tak w pierwotnym – pejoratywnym, jak w późniejszym – nobilitującym znaczeniu tego pojęcia. Społecznej nobilitacji „odmieńcy z wyboru” dostąpili w drugiej połowie wieku między innymi dzięki twórczości Charles’a Baudelaire’a, a zwłaszcza za sprawą jego eseju Malarz nowoczesności. Dzięki Baudelaire’owi flâneur zyskał nowy status artysty-spacerowicza, wnikliwego obserwatora oraz krytyka hipokryzji społeczeństwa mieszczańskiego115. Na taką pełną nobilitację nie mogła liczyć stara pijana wariatka-kloszardka. Jednak i ona, dzięki swemu skrajnemu indywidualizmowi i wyobcowaniu w miejskim tłumie, zaczęła budzić zainteresowanie