b. Jerry is ’n goeie (skud/skut) soos (blyk/bleik) uit al die kompetisies wat hy al gewen het.
17. Is “leeu” in sin (a) letterlik of figuurlik gebruik?
18. Gee ’n sinoniem vir “leeu-” in sin (a).
19. Vul die ontbrekende woorde in:
a. Die leeu lê vas . . . die slaap . . . sy rug en slaap.
b. Die wild is . . . slot en grendel.
c. Die bos staan . . . ligte laaie weens ’n vuur wat ’n toeris begin het.
d. Vervang die ou vleis . . . ’n vars wildsboud.
e. Die jagluiperd kruip treetjie . . . treetjie nader . . . sy prooi.
f. Hy het . . . gebreke gebly om sy geld te betaal.
20. Voorsien die volgende sinne van die ontbrekende leestekens.
a. ’n Leeu is soos ek jou al vantevore gesê het nie ’n katjie wat jy sonder handskoene aanpak nie
b. Daniël waarom lyk jy so hartseer vra die wildbewaarder
Woordvorming
Basisvorm/stam
Die kleinste deel van ’n woord wat ’n selfstandige betekenis het, word ’n basisvorm of stam genoem, byvoorbeeld dikwels en bou.
Onthou: ’n Stam kan uit een of meer lettergrepe bestaan.
Afleidings
Nuwe woorde word dikwels van ’n stam afgelei deur woorddele voor- en/of agteraan te voeg. Sulke woorde word afleidings genoem.
Premorfeme/voorvoegsels/prefikse staan voor die basisvorm/stam, byvoorbeeld vergaan, benader, onsin.
Postmorfeme/agtervoegsels/suffikse staan agter die basisvorm/stam, byvoorbeeld kinderlik, blindelings.
Woorde kan ook deur middel van klankwisseling ontstaan, byvoorbeeld drink > drank, dronk; wreek > wraak, wrok.
Onthou: Hierdie metode van woordvorming kan die woordsoort verander. Die betekenis van die afleiding hou verband met die betekenis van die stam.
Die funksie van morfeme:
Geslag: klaer > klaagster
Meervoude: jas > jasse
Verkleining: jas > jassie
Trappe van vergelyking: min > minder > minste
Verlede tyd: kla > gekla; leer > geleer
Byvoeglike naamwoorde se verbuiging: die pad is glad > dit is ’n gladde pad
Woordsoort verander: buig (ww.) > buiging (s.nw.); wapen (s.nw.) > ontwapen (ww.)
Samestelling
’n Samestelling ontstaan wanneer twee of meer basisvorme/stamme met mekaar verbind word om een woord te vorm, byvoorbeeld boeksak, skoolsaal, personeelkamer. Soms word verbindingsklanke gebruik sodat die samestellings meer verstaanbaar is, byvoorbeeld kinderklere, voetenent, etenstyd, kattekwaad.
Onthou: Woorde soos jassak en grassaad het ’n -ss- omdat die eerste stam op ’n -s eindig en die tweede met ’n -s begin. Woorde soos meisieskool en seunskoene het net één -s- omdat die eerste stam nie op ’n -s eindig nie.
Balke toe!
Boeremusiek
1Toe oubaas Charles Wheatstone destyds in agtien-voertsek in Engeland die konsertina ontwerp het, sou hy nooit kon raai (watter/watse) diep note dié instrument in die psige van die Afrikaner sou ontsluit nie.
2Bykans 172 jaar later, op ’n (vris/fris) Vrydagaand in Voortrekkerweg, Parow, maak ’n groepie jong mense in jeans en (T hemde/T-hemde) (eerstehands/eersterangs) kennis met boeremusiek.
3Ja, almal het al voorheen boeremusiek gehoor: voor die 1994-verkiesing was dit Saterdagaande pal op TV, op radio was dit Sportparade se halftydmusiek as die rugbyspelers in die kleedkamer gaan lemoene suig, en êrens op ’n troue op die platteland was die dansbaan nie ’n dansbaan as daar nie in die loop van die aand ’n walsie, seties of vastrap uit die luidsprekers opgeklink het nie.
4Maar hierdie aand sou anders wees vir die jongeliede.
5Hulle het kom skoffel op die maat van lewendige boeremusiek, met ’n propperse orkes gelei deur die einste oubaas Wheatstone se instrument – die donkielong of die krismiswurm, soos hy in die volksmond bekend staan.
6Welkom in die wêreld van bedreigde kultuurspesies, liewe leser, welkom by die Boeremusiekgilde: Suidstreek se maandelikse opskop in die skoolsaal van Hoërskool Parow.
7Die groepie jong mense neem plaas by tafel 12 in Parow Hoër se skoolsaal, soos per bespreking ’n dag of drie vantevore. Die opgewondenheid is so smaaklik-soet soos die eerste glasie Coke. Die koelsakke word oopgerits en koue versnaperinge in papierborde rondgestuur. Dan begin Boetie Adams en sy orkes speel, ’n seepgladde Danie Hoffman op die krismiswurm.
8Kort voor lank roer die dansvloer soos die ou hande hulle langarmpassies uitstal: hier pomp twee water, daar tiekiedraai ’n paar met verstommende voetwerk. Die een ou dra ’n cowboyhoed en ligblou satynhemp, daar dans twee tantes met mekaar.
9“Dames en here,” kondig die voorsitter formeel aan, “ons roep graag die gaskunstenaar vir vanaand om vir ons te kom speel.” ’n Tienermeisie stap selfbewus verhoog toe.
10Carla Lategan is 16 jaar oud. Sy neem deeltyds karateklasse en hou van die rapmetalgroep Linkin Park. Sy speel ook ’n Wheatstone 3-konsertina sedert sy nege jaar oud is. “Die konsertina is die Wiskunde van musiek,” sê sy filosofies (om aan te dui hoe moeilik of maklik, na gelang van jou aanleg, die instrument is).
11“Ek speel boeremusiek omdat dit so uniek is. Min ander jong mense doen dit. Ek dink boeremusiek het in gewildheid gegroei omdat al hoe meer populêre kunstenaars (sy noem Dozi wat “O, ryperd” afgestof het) in daardie rigting begin beweeg.”
12Carla sê omdat daar geen bladmusiek vir boeremusiek geskryf is nie, memoriseer ’n mens maar die deuntjies – goeie aanvoeling en ’n fyn oor is jou grootste hulpmiddels.
(Verkort uit: Insig)
Vrae
21. a. Watter twee name vir die konsertina het in volksmond ontstaan?
b. Wat noem ons hierdie taalverskynsel?
22. Skryf oor in formele Afrikaans:
a. Hang aan vir ’n minuut; ek sal sien of Carla in is.
b. Ek sal haar vanaand weer ’n luitjie gee.
c. Ek hoop nie sy sal ons weer afsny as ek ’n oproep na jou toe deursit nie.
d. ’n Propperse orkes het musiek gemaak.
23. Kies die korrekte woorde tussen hakies in paragraaf 1 en 2.
24. Verduidelik die betekenis van die skuinsgedrukte woorde.
a. “Hulle het kom skoffel op die maat van lewendige boeremusiek . . .” (par. 5)
b. “. . . goeie aanvoeling en ’n fyn oor is jou grootste hulpmiddels.” (par. 12)
25. Soek ’n woord in paragraaf 7 wat min of meer dieselfde beteken as “skoffel”.
26. Gee die betekenis van:
a. “jongeliede” (par. 4) en
b.