My bene begin vanself hardloop. Ek raas niks, want ek hou weer teen die muur langs. Tot onder in die gang hardloop ek en uit by die voordeur waar Pa net ’n rukkie tevore ingekom het. Dit begin lig word. Die lug is rooi agter die koppies oorkant die rivier. Ek hardloop met die tuinpaadjie tot anderkant die groot adamsvyeboom waar ek opgooi totdat my mond bitter is. Toe hardloop ek rivier toe. Ek hou verby die turksvylaning en verby die laaste wingerdstokke. Nog voor ek by die grensdraad kom, maak die rivierklippe my voete so seer dat ek moet gaan sit.
Dis lank ná brekfistyd toe ek weer die voordeur oopstoot. Niemand het eers agtergekom dat ek weg was nie. Ek gaan trek my dagklere in my kamer aan en loop kombuis toe. Lena was skottelgoed. Pa sit by die kombuistafel met ’n koppie koffie voor hom. Hy kyk nie op toe ek inkom nie. Dis Lena wat haar hande aan haar voorskoot afdroog en voor my kom staan.
“Jou mamma-goed is vannag gesterwe, Carli-kindjie. Liewe Jesus het haar kom haal. Julle gaan ook nie meer ’n babatjie kry nie.” Sy ruik na boerseep.
Ek sê niks, ek kan nie praat nie. Toe draai ek om en loop na Pa en Ma Bella se kamer toe. Die bed is kaal; selfs die matras is afgehaal.
Die hele oggend kap-kap dit in die skuur. “Moos maak vir jou mamma-goed ’n doodskis, Carli,” sê Lena toe sy sien ek luister by die agterdeur na die geluid. “Ek het ouderling Koos Galant laat vra om die begrafnis te kom hou. Mens kan darem sowaar nie net die kis in die gat sit, omdraai en aangaan met die lewe nie. Ons begin vanmiddag drie-uur met die diens. Sampie-hulle grawe die gat onder die peperboom.”
Koos Galant is die ouderling van die Sendingkerk, die kerk vir die bruin mense. Hy begrawe al die plaasvolk van die buurt wat doodgaan.
Ek wonder waar Ma Bella en die katkoppie is.
Pa was klaar dik gedrink toe Koos Galant die Bybel oopmaak. Ek het my pa die hele oggend dopgehou. Hy was kort-kort by die sideboard. Lena het hom seker ook gesien, want toe ons vroeër almal onder die peperboom bymekaar was, het sy agter haar hand tussen haar tande deur vir Moos aangesê om ’n stomp vir Pa nader te rol om op te sit. Toe Pa sit, gaan staan Moos agter hom sodat Pa sy rug teen Moos se knieë kan stut. En toe Pa later aan die slaap raak, hou Moos vir Pa aan sy skouers regop. Elke keer as Pa se kop vorentoe val, buk Moos vooroor tot sy mond by Pa se oor is en dan sê hy hard: “Praise the Lord!” Pa skrik elke keer wakker, maar sy oë bly net ’n rukkie oop.
Die houtkis wat Moos gemaak het, staan ’n entjie van die gat af op ’n paar bakstene met drie vangrieme onder die boom van die kis deurgetrek. Die deksel is met spykers vasgekap. Ek en Pa is al wit mense langs die graf.
“Waar is die buurt se groot Christene van onderkant die grootsloot dan?” Dit was Dora wat vroeër so vir Lena en Moos gevra het nog voor Koos die Bybel oopgemaak het. Ons het onder die peperboom gestaan en wag vir die volk van oom Daan se plaas wat nog op pad deur die wingerd was. Oom Daan het verskoning saam met Koos Galant gestuur. Hy het ’n koei wat sukkel om te kalf, het hy laat weet.
“Mens kan seker altyd ’n koei aan’t kalwe sit as jy ’n verskoonsel nodig het.” Ek het aan Lena se stem gehoor dat sy vies was. Dora het net gesnork en niks verder gesê nie. Sy bly ook op Grootvlei en help vir Lena in die huis.
“Where there’s a will there’s a way,” het Moos gesê. “As die ouderling en die plaasvolk hier kan staan, kan die base seker ook ’n plan maak om deur die waters te kom.”
Koos Galant klap die Bybel met ’n slag toe nadat hy Psalm drie-en-twintig gelees het. Hy praat sommer verder uit sy kop uit. Hy praat soos Oudominee Sondae van die preekstoel af praat terwyl hy vorentoe en agtertoe wieg op sy skoene, ook nes Oudominee. Net, Koos het nie ’n preekstoel nie, hy staan in die modder. Hy sê dis vandag vir hom ’n bie-sonderse eer om nooi Bella-goed te ruste te lê onder die omstandighede uit die hand van die Almagtiege Vader wat héérs oor die elemente.
Ons het nie baie kerk toe gegaan nie, maar so ’n paar keer in die laaste tyd het Oudominee op die plaas met Pa en Ma Bella kom praat oor sensuur en nog ander groot woorde waarvan ek glad niks verstaan het nie. Die Sondag ná Oudominee op die plaas was, is ons dan altyd dorpskerk toe. Ons het gewoonlik in een van die agterste banke in die kerk gaan sit, naby die paadjie as daar sitplekke oop was. As Oudominee ná die diens die seën klaar uitgespreek het en sy arms begin stadig afsak na sy lyf toe, het Ma Bella my vinnig in die gangetjie tussen die banke deur voor haar uitgestoot. Sy het my twee skouers soos ’n stuurwiel vasgevat en my om die grootmenslywe voor my in die paadjie laat kronkel. Sodra ons by die traptreetjies af was en ons ons voete in die straat gesit het, het ons twee so vinnig as wat ons kon, kafee toe gedraf. Ek weet nie waar my ma al die geld gekry het nie, maar by die kafee het sy vir ons altyd ’n vars witbrood gekoop, en twee stokkielekkers – een vir my en een vir Wimpie. Ma Bella het die witgeel stokkielekkers gekoop wat soos room lyk. Dit is vir ons die lekkerste.
Wimpie het elke keer as ek vir hom sy stokkielekker gegee het, agterdeur toe gekom om vir Ma Bella te kom dankie te sê. Hy het geweet om te wag tot Pa nie naby was nie, want ek het vir hom gesê die lekkers was my en my ma se geheim. “Baie dankie, nooi Bella, die battermilk vlywer sakkers is my vywerit,” het Wimpie elke keer gesê. Hy probeer Engels praat soos Moos, maar sy woorde klink snaaks. Moos sê Wimpie moet aanhou try, hy kort net ’n bietjie polish, dan sal hy soos die Queen herself klink.
Die lekkers moes ons wegsteek vir Pa, maar die brood het op Ma Bella se skoot voor in die lorrie in die bruinpapiersak huis toe gery. Ek kon die brood die hele tyd ruik. My ma het die kans kafee toe gevat, want sy het geweet my pa sou nooit daar voor al die mense by die kerk vir haar wegry nie.
Pa sit elke Sondag as ons kerk toe was, die hele pad plaas toe en skel oor Oudominee wat nog lekker sy gat gaan sien, al praat hy so heilig daar uit die hoogte uit. Pa sê as ons almal eendag voor die troon staan om geoordeel te word, sal daar nie plek vir skynheiligheid wees nie. Gesalfde ofte not.
Ek is later moeg gestaan langs die graf, maar Koos Galant hou aan en aan oor die sondes van ons tyd, oor die doodsengel wat op die uitkyk is vir verlore siele, oor die drankduiwel en die wellustigheid waaraan die jonges hulle vergryp en waarná die moeders en die vaders die vrugte van hul kinders se vlees moet versôre. Dora, Lena en die vrouens van oom Daan se plaas huil later hardop. Dis die geluide van ’n nagmerrie.
Eers toe die huilery ou Koos se stem doodmaak, hou hy op met praat. Toe skree hy hard bo almal uit: “Amen. Drie keer: amen, amen, amen!” En daarna sit hy in met “Naa-der, my-hy God, by-hy U, stee-heeds naa-der by …” Toe die laaste versie klaar gesing is, sê hy: “Stof is die nooi-goed en tot stof sal die nooi-goed wederkeer. Ons sal nou oorgaan tot die teraardebestelling.”
Die ses jongmanne van Grootvlei tel die kis drie aan ’n kant met die rieme op. Hulle stap eers heeltemal eenkant toe. Toe hulle weer naderkom, is Moos en Lena se drie seuns, Janneman, Karools en Jafta, aan die een kant van die gat en Dora en oorle’ Klaas se drie seuns, Sampie, Pieta en Wimpie, aan die oorkant. Sampie gee die hele tyd orders van hoe hulle moet maak. Hy het vir Wimpie en Jafta aangesê om die middelste riem aan die punte te vat, want hulle is die jongste. Hulle armpies is maar dun. Wimpie is net ses weke ouer as ek en Jafta ’n jaar.
Die kis skuif gevaarlik na die een kant toe toe Sampie se voete in die modder gly. “Die nooi is ongerus.” Lena praat met Dora. Hulle staan agter my. Toe vat Lena my skouers in al twee haar hande vas. Die ses manne laat die kis stadig in die gat sak, totdat die modder langs die kante boontoe borrel. Toe trek hulle die rieme uit.
Pa kom skielik van die stomp af orent, maar hy val dadelik weer vooroor op sy knieë. Moos en Sampie help hom op en vat hom weerskante onder sy arms. Toe sleep hulle hom huis toe.
Janneman gaan haal droë grond met ’n skopgraaf agter die skuur onder die afdak en kom hou dit voor sy knieë uit langs die gat. Die vrouens en die kinders vat elkeen ’n hand vol grond op die graaf. Lena gee vir my ’n rooi malva wat sy in die pot op die voorstoep gepluk het. Die malva was die hele tyd