Do problem obumierania państwa i atrofii prawa bardzo serio ustosunkował się, jeszcze za życia Lenina, Jewgienij B. Paszukanis (1891–1937), marksista nazbyt ortodoksyjny albo nie dość ortodoksyjny, został bowiem rozstrzelany w czasie stalinowskiej Wielkiej Czystki. Dowodził on, że wszelkie prawo jest pochodną wymiany towarowej. W społeczeństwie kapitalistycznym dobra ekonomiczne przyjmują postać towaru, a prawo jest zmistyfikowaną formą stosunków społecznych. W społeczeństwie socjalistycznym, w którym nie będzie istniał rynek, wolna konkurencja i sprzeczne interesy właścicieli przeznaczonych do wymiany towarów, znikną wszystkie konstrukcje myślowe „norm prawnych” i „stosunków prawnych”. Obumieranie prawa burżuazyjnego będzie oznaczało obumieranie prawa w ogóle. Powołując się na Marksa, stwierdzał, że w rozwiniętym komunizmie dokona się obumarcie prawa („formy prawnej w ogóle”), a wraz z nim także państwa.
Ponad pół wieku później Donald Black (ur. 1943), autor o zupełnie innym rodowodzie i kierujący się całkowicie odmiennymi założeniami, dokonał podobnie symplicystycznej, pozytywistycznej interpretacji prawa. W książce z 1976 r. The Behavior of Law przyjął założenie, że prawo jest jednym z rodzajów kontroli społecznej, mianowicie „rządową kontrolą społeczną […] normatywnym życiem państwa i jego obywateli”. Wprawdzie w świecie współczesnym zwiększa się ilość prawa, a przez to coraz mniej jest anarchii, pojawiają się jednak „przeciwtrendy”, czyli procesy anarchizujące życie społeczne. Z czasem doprowadzą one – przewiduje Black – do powstania społeczeństw „jakościowo” nowych, w których ludzie będą pod jednymi względami homogeniczni, a pod innymi heterogeniczni, w których będzie następować ciągła cyrkulacja ról, statusów, korzyści i reputacji. Jeśli jedno społeczeństwo pokryje w przyszłości cały świat i będzie wielkim plemieniem, to prawo najprawdopodobniej zaniknie, bo będzie po prostu niepotrzebne.
Omówione poglądy ośmiu autorów unaoczniają, że kwestia atrofii prawa jest ujmowana dychotomicznie: 1) jako pożądany skutek uboczny zniesienia państwa będącego narzędziem ucisku i wyzysku klasowego; i 2) jako rezultat postępującej socjalizacji, która prowadzi do zaniku prawnych mechanizmów kontroli nad zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi. Odzwierciedlają ponadto specyfikę socjologicznoprawnego ujmowania prawa: przewidywany przyszły zanik prawa jest przedstawiany jako skutek istotnych zmian w strukturze społecznej i w stosunkach międzyludzkich.
Literatura: Donald Black, The Behavior of Law, Academic Press, New York–San Francisco–London 1976; Patrick H. Glenn, Legal Traditions of the World. Sustainable Diversity in Law, wyd. 4, Oxford University Press, New York 2010; Andrzej Kojder, Atrofia prawa, w: Antoni Dębiński, Piotr Stanisz, Tomasz Barankiewicz, Jadwiga Potrzeszcz, Wojciech Sz. Staszewski, Anna Szarek-Zwijacz, Monika Wójcik (red.), Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci księdza profesora Antoniego Kościa SVD, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 169–189; Leon Petrażycki, O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego, tłum. Jerzy Finkelkraut, Księgarnia L. Idzikowskiego, Warszawa 1925; Marek Waldenberg, Prekursorzy Nowej Lewicy. Studia z myśli społecznej XIX i XX w., Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1985.
Zobacz także:
Nihilizm prawny; Petrażycki Leon; Prawo a historia; Przymus prawny; Rewolucja; Socjalizacja.
Aubert Vilhelm
(7 VI 1922–19 VII 1988)
Socjolog prawa, od 1963 r. do śmierci profesor Uniwersytetu w Oslo. Człowiek niezwykle serdeczny, nazywany „ojcem norweskiej socjologii”.
W latach studenckich uczestniczył w ruchu antynazistowskim. Studia prawnicze ukończył w 1946 r. Był aktywistą Partii Pracy i przez pewien czas wydawał czasopismo „Orientering”. Potem wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie przez dwa lata studiował socjologię i psychologię na uniwersytetach Columbia i Berkeley. W 1950 r. był współzałożycielem Norweskiego Instytutu Badań Społecznych. Doktorat uzyskał w 1954 r. na podstawie rozprawy nt. społecznej funkcji kary i został zatrudniony w Uniwersytecie w Oslo. Po dziewięciu latach został profesorem. W 1970 r. przeniósł się z wydziału prawa na wydział nauk społecznych, lecz nadal zajmował się zagadnieniami socjologicznoprawnymi. Opublikował wiele książek, zarówno w języku norweskim, jak i angielskim. Do ważniejszych jego publikacji zaliczają się: Sosiologi (Socjologia, 1964), przez wiele lat podstawowy podręcznik tego przedmiotu w Norwegii, The Hidden Society (1965), Rettssosiologi (Socjologia prawa, 1968), Sociology of Law: Selected Readings (red., 1969), Om rettens sosiale funksjon (O społecznych funkcjach prawa, 1976), In Search of Law: Sociological Approaches to Law (1983), pośmiertnie: Continuity and Development in Law and Society (1989).
Aubert stał na stanowisku, że socjologia prawa jest subdyscypliną socjologii, podobnie jak socjologia rodziny, przemysłu czy medycyny. Zarazem szczegółowe zagadnienia socjologii prawa mogą być powiązane ze szczegółowymi dziedzinami socjologii, np. studia nad specyfiką myślenia prawniczego sytuują się w obrębie socjologii wiedzy. Był również zdania, że etnologia (antropologia) prawa, która zajmuje się prawem pierwotnym, powinna być traktowana jako dyscyplina autonomiczna i socjologia prawa nie powinna dążyć do jej wchłonięcia.
Zastanawiając się nad relacjami między prawem a socjologią, Aubert zwracał uwagę, że słowniki socjologii i słowniki prawa zawierają te same terminy (zobowiązanie, uprawnienie, sankcja itp.), lecz są im nadawane odmienne znaczenia. Terminologia prawna ma z reguły sens normatywny, socjologiczna natomiast ma głównie znaczenie opisowe i eksplanacyjne. Podstawowe jednakże różnice między prawem a socjologią dotyczą nie tyle języka, co społecznych funkcji obu dziedzin. Doktrynalnym badaniom prawnym (Rechtswissenschaft) przyświecają przede wszystkim cele praktyczne, dostarczają one sędziom, prokuratorom, adwokatom stosownych narzędzi do podejmowania decyzji. Badania zaś socjologiczne kierują się w przeważającej mierze względami poznawczymi. Nie można wszakże przeoczyć faktu, twierdził Aubert, że socjologia może być wykorzystywana jako uzupełnienie badań prawnych, a także jako pomoc w zdobywaniu kwalifikacji w zawodach prawniczych. Ponadto socjologia zajmuje się wartościami, preferencjami i ocenami, które tworzą podstawowe układy strukturalne w społeczeństwie. Wiele z tych wartości jest ucieleśnionych w prawie, w treści norm, a także w zasadach proceduralnych.
Społeczna percepcja prawa jest bardzo zróżnicowana. Prawo jest postrzegane jako broń w rękach ludzi sprawujących władzę, jako czynnik spajający społeczeństwo oraz jako instrument, który tworzy, utrzymuje i potwierdza podstawowe podziały w społeczeństwie. Poza tym prawo raz jest traktowane jako zmienna zależna, przyczynowo określona przez strukturę społeczną, a innym razem jako aktywna siła kształtująca zachowania ludzi i tworzone przez nich instytucje, jako – powiadał Aubert – wehikuł społecznej inżynierii. Podobnie, istnieją dwa przeciwstawne poglądy na relacje między przepisami prawnymi a społecznymi postawami i zachowaniami. Według jednego poglądu treść prawa jest określona przez poczucie sprawiedliwości i odczucia moralne ludzi. Wedle drugiego to przede wszystkim prawo kształtuje całą społeczną infrastrukturę etyczną, pełniąc częstokroć i w tej sferze funkcję innowacyjną.
Dziedzina prawa oferuje wiele możliwości badania społecznych mechanizmów tworzenia, obowiązywania i stosowania regulacji prawnych. Ponadto problematyka konfliktów i ich rozwiązywania, kwestie napięć rasowych, stosunków przemysłowych i spraw międzynarodowych, wyrokowania sądowego, przestrzegania etycznych standardów przez przedstawicieli zawodów prawniczych, sposobów wykonywania przez nich ról zawodowych i tym podobne problemy zajmują centralne miejsce w badaniach socjologicznoprawnych.
W autobiograficznym