Literatura: Niklas Luhmann, Die Gesellschaft der Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1997; tenże, Autopoiesis als soziologischer Begriff, w: tenże, Aufsätze und Reden, Reclam, Stuttgart 2001, s. 137–159; tenże, Das Recht der Gesellchaft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993; Gunter Teubner (red.), Atopoietic Law: A New Approach to Law and Society, De Gruyter, Berlin–New York 1987; tenże, Recht als autopoietisches System, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1989; Jan Winczorek, Zaginięcie dwunastego wielbłąda. O socjologicznej teorii prawa Niklasa Luhmanna, Liber, Warszawa 2008.
Zobacz także:
Luhmann Niklas; Obowiązywanie prawa; Prawo; Recepcja prawa; System prawny.
Autorytet i zaufanie
Zagadnienia dotyczące autorytetu i zaufania można operacjonalizować, czyli na wiele sposobów przekładać na konkretne procedury badawcze. Można, po pierwsze, starać się normatywnie ustalić, jak należy dążyć do zyskania autorytetu i zaufania oraz jak ich nie stracić, jak pielęgnować uzyskany autorytet i zaufanie oraz jak znosić ich brak mimo podejmowanych starań. Można, po drugie, starać się odpowiedzieć na pytania faktualne, tj. dotyczące obserwowalnych faktów, jak autorytet i zaufanie łączą się z różnymi wzorami osobowymi i czy każdy, kto w jakiejś dziedzinie jest uznawany za wzór osobowy, jest również traktowany jako osoba z autorytetem i godna zaufania. I wreszcie, po trzecie, można dążyć do ustalenia, jak wielość lub niedostatek autorytetów i osób godnych zaufania wpływają na stosunki międzyludzkie, jak wzmacniają lub osłabiają respekt dla prawa oraz jak wpływają na zbiorowe samopoczucie i na – jak to określał Émile Durkheim – les représentations collectives, czyli wyobrażenia zbiorowe.
Autorytet to czyjaś ogólnie uznana powaga, szczególny szacunek, to znaczenie i uznanie, które komuś się przypisuje, dlatego że w jakiejś dziedzinie jest osobą godną zaufania, miarodajną, taką na której bez wahania można polegać. Ktoś więc cieszy się autorytetem, jeśli wielu ludzi obdarza go wysokim poważaniem, szacunkiem, uznaniem i jest on dla nich źródłem miarodajnych sądów. Zdanie osoby cieszącej się autorytetem nie tylko jest brane pod uwagę, lecz częstokroć jest wiarygodnym drogowskazem, jak należy postępować.
Istotnym składnikiem autorytetu jest zaufanie. Osobę, która cieszy się autorytetem, obdarza się zaufaniem, albowiem przypisuje się jej nie tylko wysokie kompetencje (wiedzę, umiejętności czy doświadczenie), lecz również walory moralne, takie jak uczciwość, prawość, sprawiedliwość, prawdomówność, szczerość, szlachetność intencji i bezstronność werdyktów. Poglądy autorytatywne przypisuje się tylko osobom, które uznaje się za miarodajne i wiarygodne.
Społeczna rola autorytetów polega na tym, że ludzie, którzy w danym środowisku cieszą się autorytetem, wskazują, pośrednio lub bezpośrednio, jak należy postępować, co wolno, a czego nie wolno, co jest chlubnym postępkiem, a co nie przystoi lub bezpowrotnie hańbi. Są oni punktem odniesienia formułowanych ocen, standardów i wzorów zachowania.
Tworzenie się autorytetów odbywa się w drodze swoistego plebiscytu społecznego przez zgodne, względnie powszechne przypisywanie niektórym osobom (a także zbiorowościom, organizacjom czy instytucjom) szczególnych kompetencji, wiarygodności i zaufania oraz innych wspomnianych wyżej cech. Jest to proces długotrwały i bardzo złożony.
Jakie kompetencje najczęściej wchodzą w grę w procesie tworzenia się autorytetu? Po pierwsze kompetencje w sferze działania, a więc autorytet decydenta (przywódcy, założyciela, wodza, kierownika). Po drugie kompetencje w sferze wiedzy, a więc autorytet eksperta (znawcy, specjalisty, biegłego). Wysokie kompetencje merytoryczne, wsparte cenionymi walorami etycznymi, a co za tym idzie, autorytet zazwyczaj przypisuje się ludziom, których uznaje się za miarodajnych bądź w sprawach wiedzy, bądź w sprawach działania, bądź w jednych i drugich. Im większy respekt ludzie okazują merytorycznym kompetencjom decydentów i ekspertów (np. w dziedzinie prawa) oraz ich postawie etycznej, tym większy jest ich rzeczywisty autorytet.
Autorytety kreują przede wszystkim ci, którzy już mają autorytet. Ludzie miarodajni powołują się na innych ich zdaniem miarodajnych, wskazują na nich, przytaczają ich wypowiedzi, a opinia publiczna na ogół ten werdykt akceptuje, zwłaszcza jeśli odpowiednie wskazania i przywołania powtarzają się dostatecznie często. W ten sposób tworzą się i funkcjonują elity, a więc kręgi ludzi „wybranych”, uznawanych za najlepszych pod jakimś względem, za tych którzy w swojej klasie czy dziedzinie aktywności uzyskali najwyższe noty.
Każda elita – polityczna, prawna, literacka czy naukowa – jest wyłaniana przede wszystkim według walorów osobistych (cnót, przymiotów, szczególnych zdolności) i zasług, przy czym główną rolę w rekrutacji do elity nowych członków odgrywają dotychczasowi członkowie elity (o nowych laureatach Nagrody Nobla w znacznej mierze decydują uprzedni laureaci, Kapitułę Orła Białego tworzą osoby już uhonorowane tym odznaczeniem, elita uczonych decyduje o laureatach nagród państwowych w dziedzinie nauki itp.).
Status członka elity na ogół łączy się z przypisywanym autorytetem i uznaniem. Są one tym wyższe, im ów status jest trudniej osiągalny. Istnieją różne publiczne kręgi elekcji i promocji autorytetów. W sprawach mniej doniosłych, codziennych czy dość banalnych (jak w kwestiach mody czy muzyki popularnej) ogromną rolę odgrywają środki masowego przekazu, kreując częstokroć ulotne, połowiczne, a nawet pozorne autorytety. W sprawach donioślejszej wagi w elekcję autorytetów zaangażowane są elity środowiskowe. Poszczególne środowiska – prawnicze, socjologiczne czy historyczne – tworzą własne autorytety, przypisując niektórym swoim przedstawicielom wyjątkowe, trudno osiągalne kwalifikacje, kompetencje, umiejętności, znawstwo lub cnoty moralne.
Ze względu na charakter przypisywanych niektórym osobom kompetencji można wyróżnić kilka rodzajów autorytetu: 1) autorytet charyzmatyka, czyli osoby mającej niemal nadludzkie zdolności i umiejętności; 2) autorytet mistrza, znawcy prawdy i sensu życia (mędrca, przewodnika, wieszcza, profetyka); 3) autorytet wybitnego praktyka, tj. znawcy dobrych rozwiązań problemów praktycznych (eksperta, biegłego, terapeuty); 4) autorytet klasyka w jakiejś dziedzinie, tzn. kogoś kto wyznaczył nowe horyzonty poznawcze lub miary stylu (np. w prawie, socjologii, muzyce, poezji); 5) autorytet zwierzchnika (przełożonego, kierownika), tj. osoby, która z powodzeniem kieruje zespołem podwładnych, mając na względzie dobro całego przedsięwzięcia i personelu w nie zaangażowanego.
Autorytetem może być nie tylko jednostka (np. wybitny mąż stanu, taki jak Gandhi, czy prawnik, jak Leon Petrażycki), lecz także cała zbiorowość (np. profesorowie uniwersytetu czy członkowie Trybunału Konstytucyjnego). Autorytet może być również przypisany instytucji (np. Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości czy stołecznemu wydziałowi prawa), a nawet doktrynie, idei czy ideologii.
Zasięg autorytetu nie zawsze współwystępuje z jego trwałością. Bywa autorytet szeroki (względnie powszechny) i trwały, bywa też autorytet szeroki, lecz nietrwały. Ponadto są autorytety wąskie (środowiskowe) i zarazem trwałe oraz wąskie i nietrwałe. Sprawne funkcjonowanie instytucji politycznych, prawnych, gospodarczych i samorządowych zależy od tego, w jakiej mierze kierujące nimi osoby cieszą się powszechnym i trwałym autorytetem, a więc są szanowane i poważane.
Rozwój społeczny zależy nie tyle od czynników materialnych, produkcji i technologii, ile w głównej mierze od panujących obyczajów, etyki, prestiżu prawa, specyficznego ducha przedsiębiorczości i współdziałania,