Dostojewski był wielkim poetą zbrodni, upodlenia i zdegenerowania. Świat, w którym żyje jego myśl, jego serce, wola i dążenia, jest światem zbrodniarzy, nikczemników, psychopatów, obłąkanych. Łączy go z tym światem mocna wewnętrzna więź, mająca swoje źródło zarówno w jego chorobliwej, obarczonej klęską dziedziczności naturze, jak i w tem mrocznym środowisku rosyjskim, wśród którego wychował się i żył. Na twórczość jego składa się i własny nieustępliwy cień jego duszy, i ciężki cień rozparty nad Rosją. Dostojewski był orędownikiem zbrodniarzy, kochankiem psychozy, czułym i wyrozumiałym obserwatorem zezwierzęcenia i upodlenia ludzkiego. Wyprowadza w sfery ideału z głębin, z podziemi życia – zbrodnię i występek, a świat przestępców i morderców stawia wyżej niż świat spokoju i pracy.
Encyklopedia Powszechna Ultima Thule, Warszawa 1930, t. 3, s. 116
Powieść XIX wieku jest fenomenem w dziejach literatury – poza Europą (no i naturalnie pamiętamy o Ameryce) powieść właściwie nigdzie nie istniała. Zresztą w Europie to, co było przed XIX wiekiem, to zaledwie „opowieści” o przygodach, ale realistyczna powieść z szeroką panoramą historyczną, społeczną, analizą psychologiczną, powieść, którą trafnie dzielili Anglicy na dzieła pisarzy pejzażystów (landscape writers), przykładowo Dumas, Sienkiewicz, i pisarzy portrecistów (portrait writers), przykładowo Dostojewski, London, to wielki „wynalazek”, dzieło Europy XIX wieku. Stendhal określił powieść „jako zwierciadło przechadzające się po gościńcu”219. Powieść XIX wieku kształtowała świadomość ludzi XIX i XX wieku – ich poczucie piękna literackiego, tożsamość kulturową, narodową, społeczną, a także lepsze zrozumienie ludzkiej psychiki i sentymentów. Ekranizacje ogromnej liczby dzieł literackich XIX wieku miały istotny wpływ na kolejne pokolenia czasów przedinternetowych.
Drugi rodzaj literacki mający wielkie znaczenie i zajmujący istotne miejsce we wrażliwości kulturalnej Europejczyków XIX wieku to poezja. Szczególnie poezja epoki romantyzmu – pierwszej połowy XIX wieku. Lord George Byron (1788-1824), autor między innymi Giaura (wyd. 1813, w Polsce 1823), Wędrówek Child Harolda (wyd. 1812, w Polsce 1857), to piewca indywidualnego buntu przeciw złu całego świata, który śmiercią pod Missolungi w trakcie organizowania powstania Greków przeciwko Turkom poświadczył autentyzm swojego poetyckiego przesłania tragicznym losem, nadawał się idealnie na bohatera dla wszystkich gorących umysłów czy raczej serc. Następny romantyczny Anglik to Percy Shelley (1792-1822), do radykalnego buntu przeciwko wszystkiemu i wszystkim dołożył wojujący ateizm – w Prometeuszu wyzwolonym (wyd. 1820, w Polsce 1887) prorokował odrodzenie moralne ludzkości po zrzuceniu wszelkich pęt. Jego elegia na śmierć trzeciego z wielkich angielskich romantyków, Johna Keatsa, Adonais (1821), jest arcydziełem! Shelley utonął podczas podróży jachtem w pobliżu La Spezia na Morzu Liguryjskim. I wreszcie John Keats (1795-1821), który w swym krótkim życiu wydał trzy zbiory poetyckie – sonety, ballady i sławne ody, między innymi Do słowika, Do psyche, Do urny greckiej, Do melancholii (wyd. w latach 1817-1820, w Polsce dopiero od końca XIX wieku).
Ode to the West Wind (fragment)
O wild West Wind, thou breath of Autumn’s being,
Thou, from whose unseen presence the leaves dead
Are driven, like ghosts from an enchanter fleeing,
Yellow and black and pale andi hectic red,
Pestilence-stricken multitudes: O thou,
Who chariotest to their dark wintry bed.
Oda do Zachodniego Wiatru (fragment)
Dziki wietrze z zachodu, tyś tchnieniem jesieni;
Liście zmarłe, gdy wiew twój niewidzialny blisko;
Przed czarnoksięską mocą pierzchną na kształt cieni,
Duchom podobne, żółte, raz czarne kolisko,
Raz szkarłatne – jak morem gnany tłum w popłochu,
O, ty, co wieziesz w mroczne zimy legowisko.
P.B. Shelley, Antologia liryki angielskiej 130 0-1 950, tłum. J. Pietrkiewicz, Londyn 1958, s. 146-148
Giaur (fragment)
Dziwna! gdy kraj ten natura obrała
Na ogród bogów i hojnie nań zalała
Tyle bogactwa, piękności tak wiele,
Jakby we własnym zakochana dziele,
Dziwna! Że dzieła własnego się zrzeka,
I dziś natura wpuszcza tu człowieka,
Który odwieczny miłośnik zniszczenia,
Ogród edeński na nowo wyplenia
I jako leśny dzik kwiecie wytłacza,
Nie pokropione znojami oracza
Ani znające ręki ogrodnika!
Tu kwiecie samo dokoła wynika,
Z tyle wdzięków, za taką obfitość
Uprasza tylko człowieka o – litość.
Dziwna! tu ziemia oddycha pokojem,
A serce ludzkie – chucią i rozbojem.
Czyż kraje światła na nowo ogarnie
Noc namiętności rządzących bezkarnie?
Patrząc myśliłbyś, że tu zbuntowani
Wojsko aniołów zwalczyli szatani,
I cherubinów trony dziś przywłaszcza
Tłum, który piekieł wyzionęła paszcza.
Tak śliczny kraj ten, ojczyzna rozkoszy,
Tak brzydki tyran, co go dziś pustoszy!
G. Byron, tłum. A. Mickiewicz
Francja, wydawszy wielkich powieściopisarzy, poetów romantycznych wywierających wpływ na całe pokolenia nie miała, aczkolwiek niektórzy z nich, jak Victor Hugo, również byli poetami, ale do historii przeszli głównie jako prozaicy.
Szczególną rolę odegrali poeci w Niemczech. Nie bez racji (aż do czasu również, niestety, bez obaw) nazywano w XIX wieku Niemców narodem filozofów i poetów. Z klasycyzmu i romantyzmu wielki Goethe i Fryderyk Schiller ciągle inspirowali młodszych od siebie poetów. Heinrich Heine (1797-1856) w swej twórczości łączył poezję z polityką. Wśród bardzo wielu zbiorów poetyckich wymieńmy z wcześniejszych Cierpienia młodzieńcze (1821), z późniejszych Niemcy – Baśń zimowa (wyd. 1844, w Polsce 1897).
Literatura rosyjska w dorobku europejskim zajęła istotne miejsce nie tylko w powieści, lecz także w poezji XIX wieku. Pierwsze miejsce zajmuje oczywiście Aleksander Puszkin (1799-1837) – jego największym dziełem jest wspaniała opowieść poetycka Eugeniusz Oniegin, pisana w latach 1823-1830. W 1831 roku w związku z powstaniem listopadowym Puszkin zaatakował Polskę wierszem Oszczercom Rosji. Utwór Jeździec miedziany (1837) jest apoteozą Piotra I i polemiką z Mickiewiczowską krytyką cara i Petersburga w Dziadach. W 1834 roku napisał Damę pikową. W roku 1837 zginął w pojedynku z rąk awanturnika d'Anthèsa
Nie ulega wątpliwości, że podobnie jak Rosjanin Puszkin, tak polscy poeci tej epoki romantyzmu, a czasami, jak w przypadku poetów niemieckich, klasycyzmu-romantyzmu, zajęli czołowe miejsca w literaturze europejskiej. Chociaż z oczywistych względów językowych ich wielkość doceniana jest głównie przez rodaków, nie ujmuje to w niczym ich wielkości, mistrzostwo ich dzieł świadczy chlubnie o kulturze środowisk, jakie ich wydały. Adam Mickiewicz (1798-1855), Juliusz Słowacki