Geniusz Europy, który tak wyraźnie zaczął dawać o sobie znać od początku drugiego tysiąclecia i który zaczął wówczas wyróżniać Europę spośród innych części świata we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, doprowadzając do przodownictwa tego kontynentu w sztukach, naukach – teoretycznych i w praktyce – w filozofii i teologii, w spekulacji umysłu i dziele rąk ludzkich, dał Europie ogromne przyspieszenie w XVII wieku w dziedzinie nauk ścisłych – w matematyce, fizyce, chemii, astronomii, naukach przyrodniczych. Ogromny rozwój badań i obecność geniuszy dały nauce europejskiej podstawy, na których opiera się ona aż po wiek XXI! To nie tylko konkretne wynalazki, lecz także teorie sformułowane w XVII wieku dały intelektualne podstawy temu, co Europa wynalazła i wdrożyła w wiekach następnych. W roku 1600 lord John Napier opracował „tabliczkę do liczenia”, pomocną przy mnożeniu, a w 1614 roku zaprezentował zasadę logarytmów. Również w 1600 roku Szwajcar Jost Burgi wynalazł rachunek ułamków dziesiętnych. Galileusz opracował w roku 1602 teorię toru, po jakim porusza się rzucone ciało, a w 1609 roku odkrył prawo swobodnego spadania ciał. W roku 1612 nauczał o obrocie Słońca wokół osi, rozbudowując badania polskiego astronoma Mikołaja Kopernika (1473-1543), w 1616 roku sformułował teorię przypływu i odpływu, a w 1638 odkrył prawa rządzące ruchem wahadła. W 1603 roku Johann Bayer opublikował pierwszy w dziejach atlas nieba – Uranometria. Johannes Kepler w roku 1604 opracował teorię odwróconego obrazu na siatkówce, a w roku 1611 wynalazł lunetę astronomiczną. W roku 1613 jezuita Krzysztof Scheiner określił czas obrotu Słońca. W 1622 roku Holender Cornelius Drebbel spędził na dnie Tamizy dwie godziny w zbudowanym przez siebie prototypie łodzi podwodnej. Z kolei w roku 1623 profesor z Tybingi Wilhelm Schickard zbudował maszynę matematyczną napędzaną kołami zębatymi. W roku 1637 Francuz René Descartes (Kartezjusz) rozwinął geometrię analityczną, wprowadzając pojęcie „liczb rzeczywistych” i „urojonych”, a w 1638 roku inny Francuz, Gérard Desargues, sformułował zasady geometrii nieeuklidesowej. W roku 1648 Blaise Pascal udowodnił istnienie ciśnienia atmosferycznego, a w roku 1654 stworzył z rachunku prawdopodobieństwa dyscyplinę naukową. Z kolei niemiecki chemik Johann Rudolf Glauber w roku 1648 opisał powstanie kwasów mineralnych i soli. W roku 1655 Niderlandczyk Christian Huygens odkrył Tytana – jeden z księżyców Saturna. W roku 1647 gdańszczanin Jan Heweliusz opublikował Selenografię, zawierającą opis powierzchni Księżyca wraz z mapami, a w roku 1654 opracował katalog gwiazd i wprowadził do astronomii siedem nowych gwiazdozbiorów. W roku 1661 Robert Boyle stworzył pojęcie pierwiastków chemicznych. W roku 1665 król Karol II zbudował obserwatorium astronomiczne w Greenwich pod Londynem. I wreszcie genialny Isaac Newton (1642-1727) opublikował w roku 1687 wiekopomne dzieło Philosophiae naturalis principia mathematica – Matematyczne zasady filozofii przyrody. Newton rozwinął w tym traktacie naukę o przestrzeni, czasie, masie i siłach, podając ogólny schemat rozwiązywania konkretnych problemów z dziedziny mechaniki, fizyki, astronomii, między innymi sformułował słynne prawo ciążenia. Wielki teoretyk i filozof przyrody stworzył – czy raczej odkrył – prawa, które potrafiły uzasadniać i przewidywać obserwowane zjawiska. Obok Szekspira – pisarza wszech czasów – Newton był przynajmniej do czasu Einsteina fizykiem wszech czasów i również obok Szekspira drugim Anglikiem, który wyżłobił tak wyraźny ślad na dorobku ludzkiej myśli! Dalsi wielcy epoki to Gottfried Wilhelm Leibniz, który w roku 1673 skonstruował mechaniczną maszynę liczącą, a w 1676 roku sformułował zasadę rachunku różniczkowego. Fizyk francuski Edmé Mariotte w 1682 roku odkrył promieniowanie cieplne. W roku 1686 Anglik Edmond Halley odkrył zależność między ciśnieniem a wysokością.
Wynalazków, które miałyby bezpośredni wpływ na gospodarkę – zastosowanych już wtedy w XVII wieku – było stosunkowo mniej. Niemniej od roku 1619 w Anglii stosuje się powszechnie węgiel do przetopu żelaza. W roku 1630 norymberczyk Augustus Kutter wynalazł lufę gwintowaną, a w roku 1641 Otto von Guericke zbudował pompę próżniową. W 1644 roku Evangelista Torricelli wynalazł barometr rtęciowy. W roku 1658 Holender Meeuves Meindertszoon skonstruował maszynę do podnoszenia statków. W roku 1688 Francuz Denis Papin przedstawił projekt wynalezionego przez siebie silnika parowego, a w roku 1689 Anglik Thomas Savery wynalazł pompę parową. W roku 1701 Anglik Jethro Tull skonstruował siewnik110. Teorią nauki zajmował się Francis Bacon baron Verulam (1561-1626), autor między innymi dzieła De dignitatate et augmentis scientiarum (1623). Bacon był rzecznikiem badań eksperymentalnych i metod indukcyjnych. Jego dzieła i myśl przyczyniły się do założenia w Londynie w połowie XVII wieku The Royal Society.
Tak jak Europa w XVI wieku stała się czołową potęgą polityczną panującą nad znaczną częścią ówczesnego świata, jak w XV i XVI wieku w malarstwie, rzeźbie, architekturze i literaturze zostawiła daleko w tyle inne cywilizacje, tak w XVII znacznie wyprzedziła w nauce konkurujące z nią dotąd Chiny, zajmujące długi czas istotne miejsce w nauce i wynalazczości. Wiek XVII przyniósł Europie dalszy rozwój gospodarczy. Jednak był on podyktowany nie tyle jakimiś odkryciami technicznymi, chociaż w pewnym stopniu tym także, co przede wszystkim nieprawdopodobnym rozwojem i rozmachem handlu, którego zasięg objął cały świat – pod kierownictwem centrów znajdujących się w Europie. To nie były już poszczególne wyprawy kupieckie – to była sieć powiązań handlowych, wraz ze skomplikowanymi strukturami finansowymi oraz strukturami wymiany towarów, operacji czysto finansowych, a także ubezpieczeniowych. To wtedy w XVII wieku Europa pokazała swój geniusz i rozmach we wszystkich dziedzinach i niemal na całym świecie. Kompanie handlowe, giełdy, spółki akcyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe – choć niektóre miały często swoje długie tradycje sięgające średniowiecza, jak na przykład Hanza – to jednak właśnie wiek XVII trzeba uznać za okres, w którym zostały położone prawdziwe fundamenty pod te konstrukcje ekonomiczne, które do dziś stanowią szkielet światowej gospodarki. Kompanie handlowe koordynujące aktywność poszczególnych kupców i dające im ochronę polityczną odegrały ogromną rolę w ukształtowaniu politycznego obrazu całego świata w następnych wiekach. W 1600 roku założona została legendarna i najpotężniejsza w dziejach kompania handlowa – angielska Kompania Wschodnioindyjska, która połączyła w sposób niemal genialny interesy finansowe z polityką. Od rządu angielskiego otrzymała prawo bicia monety, zakładania fortec, prowadzenia wojen, zawierania układów, jurysdykcję na zajmowanych terenach, a w 1614 roku nawiązała stosunki handlowe z Chinami. W drugiej połowie XVII wieku i w wieku XVIII opanowała Indie, które stały się kolonią angielską. W roku 1602 Holendrzy założyli swoją kompanię wschodnioindyjską, która zajęła wyspy na Oceanie Indyjskim oraz późniejsze tak zwane Holenderskie Indie Wschodnie – między innymi Jawę i Sumatrę. Kompania biła monety, prowadziła wojny i zawierała traktaty polityczne, a w latach 1650-1670 skolonizowała południowy cypel Afryki (Przylądek Dobrej Nadziei), gdzie w 1652 roku osiedlila holenderskich chłopów zwanych Burami. W 1621 roku powstała Holenderska Kompania Zachodnioindyjska, która prowadziła interesy najpierw w Afryce, a następnie także w Ameryce, przejściowo opanowując tereny wokół ujścia rzeki Hudson, gdzie w roku 1625 założyła Nowy Amsterdam, czyli dzisiejszy Nowy Jork. W 1664 roku Francuzi założyli swoją kompanię wschodnioindyjską, a także Kompanię Afryki. Od 1670 roku działała angielska Kompania Hudsońska. Kompanie sprowadzały tkaniny, korzenie, kawę, herbatę, kruszce, futra. To kompanie stworzyły podstawę imperiów kolonialnych Anglii, Holandii i Francji.
Wiek XVII jest świadkiem narodzin instytucji finansowej, bez której nie można sobie wyobrazić funkcjonowania gospodarki, a szerzej nawet społeczeństwa – instytucji spółki akcyjnej. Pierwsze spółki akcyjne powstały w Anglii i w Holandii. Następną fundamentalną instytucją finansową zrodzoną w wieku XVII są towarzystwa ubezpieczeniowe. Chociaż formy wzajemnej pomocy udzielanej sobie przez kupców – szczególnie handlu morskiego – czy rzemieślników były dość rozwinięte już od wieku XIII, początkowo w północnych Włoszech, następnie w Hiszpanii, to jednak w formie wielkich instytucji finansowych, spółek czy spółek akcyjnych rozwinęły się na wielką skalę w XVII wieku głównie w Holandii i Anglii, a także we Francji. Obejmowały one zarówno ryzyko handlowe, jak i na przykład ubezpieczenia