Шақиқ бутун умрини таваккул билан ўтказган. Замонасидаги барча билимларни мукаммал эгаллаган. 1700 устоддан таълим олган, бир неча хачир кўтаргудек китоблар ёзган бўлса ҳам, асарлари ҳозирга қадар сақланиб қолмаган. Каъба зиёратига кетаётганида халифа Ҳорун ар-Рашид ҳузурига таклиф қилиб, маърифий суҳбат қурган. Шайх Ҳотам Асаммга устозлик қилган.
Шақиқ 177/793 йилда Хутталонда уюштирилган фитна туфайли ўлдирилган. Қабри Балхда.
Сўрадилар:
– Оқил кимдир?
Шақиқ деди:
– Дунёга қул бўлмаган кишидир.
Сўрадилар:
– Зийрак кимдир?
Шақиқ деди:
– Дунёга алданмаган кишидир.
Сўрадилар:
– Бой кимдир?
Шақиқ деди:
– Аллоҳнинг берганига рози бўлган кишидир.
Сўрадилар:
– Фақр кимдир?
Шақиқ деди:
– Кўнгли бой ва дунёга ўзини сотмаган кишидир.
Сўрадилар:
– Бахил кимдир?
Шақиқ деди:
– Аллоҳ берган неъматларини Аллоҳ бандаларидан қизғонадиган кишидир.
Бир киши Шақиқнинг олдига келиб деди:
– Гуноҳим кўп, тавба қилгани келдим.
Шақиқ деди:
– Кеч қолибсанку?
Деди:
– Кеч эмас, эрта келдим. Ҳар банда ўлмасдан бурун тавба қилса, тавбаси қабул бўлади, деб эшитганман.
Шақиқ деди:
– Тўғри айтдинг, хуш келибсан.
Шақиқ деди:
– Эй мусулмонлар! Кекса бўлсангиз, қабристонга, ўғлон бўлсангиз мактабга ва агар қул бўлсангиз қуллик шартини бажаришга шошилинглар.
Ҳар ким мусибат ичида сабр қилмасдан дод солиб йиғласа, гўё қўлига найза олиб, Аллоҳ билан урушгандек бўлади.
Ҳар ким бой бўлса, унга йўқлиги хуш кўринмайди. Яна бой бўлсам, деб ҳаракат қилиб, умрини беҳуда ўтказади. На дунёда роҳат кўради, на охиратда.
Шақиқ деди:
– Аллоҳ йўлини ризқ учун қайғурмасликда, ҳар ишни ихлос билан адо этишда, ўлимни кўз олдида ҳозир кўриб, унинг тадоригини қилишда, шайтонни душман деб билишда топдим.
Халқнинг ҳалокатга йўлиқишининг сабаби шундаки, аввал тавба умидида гуноҳ қилади. Тириклик умидида тавба қилмайди. Раҳмат умидида тавба қилмайди. Бундай киши қачон тавба қилади?
Қуръонни йигирма йил ўрганиб, дунё ва охират фарқини тушуниб етдим.
Тоат аҳли ўлса тирилади, гуноҳ аҳли тириклигида ўликдир.
Шақиқ дейди:
– Мен учун меҳмондан улуғроқ кимса йўқдир, чунки унинг ризқини Аллоҳ беради, савоби эса менгадир.
Инсоннинг тақвоси уч нарсада билинади: олишда, беришда ва сўзида.
Кимнинг қалбида уч нарса – ҳалоллик, қўрқув ва изтироб бўлмас экан, дўзах азобидан қутулмайди.
10. ДОВУД ТОЙИ АЛ-БАЛХИЙ
Довуд Тойи ўз даврининг машойихларининг улуғи, марди Худо, фиқҳ илмида баркамол, тариқат олими ва маърифат шамчироғи бўлган. Балх шаҳрида туғилган. Ёшлигида ҳеч кимга қўшилмас, кўп вақтини