– So‘ramasayam hammasini biladi.
– O‘zingiz xohlagan yigitning onasiyam keladi-da, bir kun.
U «Kelib-kelib senga maslahat solamanmi», degandek hafsalasi pir bo‘lib chiqib ketdi. Xona jimjit bo‘lib qoldi. Shunda g‘alati xayollarga bordim. Sovchi desa muncha hurkmasa bu qiz! Axir ota-onasi oyoq-qo‘lini bog‘lab birovga berib yuboradigan zamon emas-ku, hozir! Shuni o‘yladim-u bir vaqtlar sovchilar bizning ham eshigimizning «turmugini buzgani» yodimga tushdi.
Erta bahor edi. Kunlar ilib qolgan, ammo yerdan hali qishning zahri ketmagan, unda-munda yovvoyi sarimsoqlar nish urgan, tol novdalari sarg‘ish rang olib, hushtak yasashga yaroqli bo‘lib qolgan… Opam ishda, akalarim maktabda. Bir o‘zim zerikkanimdan darvoza oldida cho‘zilib yotgan xariga minib olgancha, burnimni tortib-tortib akamning qalamtaroshida hushtak yasab o‘tirardim. Kuchugim oyog‘im ostida o‘zini oftobga toblab yotar, ora-chora itpashshalarni quvib, dumini tishlar, ammo pashshalar tutqich bermay uchib ketar, zum o‘tmay, yana qo‘nib g‘ashiga tegardi.
Bir mahal kuchugim dik etib turdi-yu, akillagancha yugurgilab qoldi. Ellik qadamcha narida kelayotgan ikki xotinni ko‘rdim. Biri paranji yopinib olgan, past bo‘yli, qo‘lida hassa-tayoq, oqsoqolanib qadam tashlaydi. Yana biri yoshroq, boshiga g‘ijim ro‘mol o‘ragan, atlas ko‘ylagining ustidan baxmal nimcha kiygan. Har ikkalasining qo‘lida tugun borligini ko‘rdim-u darvozadan baqirib kirdim.
– Oyi! Opamga sovchilar kelyapti!
Sovchi xotinlarni uzoqdanoq taniydigan bo‘lib qolganman. Albatta qo‘lida tuguni bo‘ladi. Keyingi paytda uyimizga bunaqa xotinlar serqatnov bo‘lib qolgan: kunora har xili kelib ketadi.
Oyim ayvonda cho‘kkalab o‘tirgancha un elayotgan ekan.
– Voy o‘lay, – dedi-yu, ildam o‘rnidan turdi. Elakni supraga o‘rab, hujraga yugurdi. Zum o‘tmay qo‘lini yuvib chiqdi-da, mehmonlarni kutib olish uchun shoshildi. Oyimdan oldinroq men yetib bordim. Mehmonlar darvozaga yaqin kelib qolishgan, kuchugim ularning atrofida gir aylanib vovullar, goh unisiga, goh bunisiga «hujum» qilar edi. Ayollar itga qarab-qarab sekin yurib kelishardi. Kuchugimga pakana xotin xunukroq ko‘rindi shekilli, paranjisining etagiga yopishdi.
– Yot! – dedim o‘dag‘aylab.
Kuchuk bo‘lsa meni ko‘rib ruhlanib ketdi, pakana xotinga koptokdek otildi. Ammo xotin, pakana bo‘lsayam balo ekan! Hassasi bilan mo‘ljallab bir tushirgan edi, kuchuk oqsoqlangancha angillab qochib qoldi. Ancha nariga borib, orqa oyog‘ini yaladi.
– Voy o‘rgilaylar! – dedi onam eski qadrdonlarini ko‘rgandek, quvonib. – Xush kepsizlar!
U har ikkala ayol bilan quchoqlashib ko‘rishdi. G‘ijim ro‘molli ayol ko‘rishayotganda nima uchundir oyimning sochini hidlagandek bo‘ldi. Onam pakana xotinning paranjisini qo‘lga oldi. Aylanib-o‘rgilib, uyga boshladi. Atlas ko‘ylakligi esa negadir lip etib oshxonaga kirib ketdi. Zum o‘tmay chehrasi yorishib chiqib keldi.
Akamning qalamtaroshini joyiga qo‘yish bahonasida sekingina sirg‘alib uyga kirdim. Oyim yaqinda ko‘milgan tancha o‘rniga qo‘yilgan xontaxta atrofiga darrov ko‘rpacha yozdi. Tokchadan patnis oldi. Patnisda nimalar borligini aniq bilaman: turshak, chaqilgan yong‘oq, jiyda, oltita zog‘ora non, bitta likopchada maydalab qirqilgan kallaqand. Qand tanqis bo‘lsa ham oyim bu – mehmonlarga atalgan deb ko‘p tayinlagani uchun biz – bolalar unga tegmasdik. Mehmonlar fotiha o‘qishdi. Oyim choy quyib uzatdi.
– Endi, o‘rgilay, – deb gap boshladi atlas ko‘ylakli xotin, uzoq hol-ahvol so‘rashganidan keyin, – agar taqdir qo‘shgan bo‘lsa qarindosh bo‘larmiz, degan umidda eshigingizni supurgani keldik.
Oyim indamadi.
– Olib o‘tiringlar, – dedi anchadan keyin dasturxonga imo qilib.
– Eshitdik, o‘zim o‘rgilay, – dedi pakana xotin, – tag-zotli odamlar ekansiz. Bolalar katta bo‘lgandan keyin ota-ona zimmasidagi qarzini uzgisi kelib qolarkan. Bizning o‘g‘limiz ham yaxshi, mo‘min-qobil yigit. Muallim…
U, «endi siz gapiring», degandek atlas ko‘ylakli ayolga sekin burilib qaragan edi, sochining uchiga taqilgan so‘lkavoylari jiringlab ketdi.
– Bizlar ham hurmat ko‘rgan odamlarmiz, – atlas ko‘ylakli xotin qalin bilaguzuk taqqan qo‘llari bilan o‘zi keltirgan tugunning bog‘ichini yecha boshladi.
– Ovora bo‘lmang, aylanay, – dedi oyim uning qo‘lidan ohista tutib. – Nasib etsa, hali ko‘p borish-kelish qilamiz.
Oyim hech qaysi sovchining dilini og‘ritmas, ammo sovchilar tugib kelgan nonni sindirishga yo‘l ham qo‘ymasdi. Hozir ham shunday qildi.
– Mayli, sizlar ham so‘rang, surishtiring, – dedi pakana xotin choy ho‘plab. – Qa’nida turamiz. Shundoq guzar oldidagi qo‘shqavat darvoza. Odilxo‘ja desangiz hamma biladi. Mahmud bukurning yonidagi hovli.
– Ovsinim kuyov bo‘lmishning onalari! – atlas ko‘ylakli ayol jilmaydi. – Muborak chevar desangiz hamma taniydi. «Zinger» mashinalari bor.
Meni Odilxo‘ja-yu Mahmud bukur ham, Muborak chevar-u «Zinger» mashinasi ham qiziqtirmas, ikki ko‘zim qandda edi. O‘zimning borligimni bildirib qo‘yish uchun qalamtaroshni qo‘limdan tushirib yubordim. Oyim yalt etib qaradi-yu, pastki labini tishlab, bilinar-bilinmas bosh chayqab qo‘ydi. Bu – «uyat bo‘ladi, chiqib ket», degani edi. Qanddan umidimni uzib chiqib ketishdan bo‘lak choram qolmadi. Yarim soatdan keyin sovchilar ketishdi. Kuchugimning alami ichida qolgan ekan shekilli, oyimning hay-haylashiga qaramay, sovchilarni ancha joygacha «kuzatib» keldi.
Uch kundan keyin sovchilar tag‘in kelishdi. Sochining uchiga so‘lkavoy taqqan paranjili xotin bilan yana o‘sha novcharog‘i. Bu safar novcha xotin qarg‘ashoyi ko‘ylak kiygan, bo‘yniga dur osib olgan edi. Oshxonada ovqat qilayotgan opam darvozadan kirib kelayotgan mehmonlarga ko‘zi tushishi bilan tomorqaga qochib ketdi. Bu safar sovchilar uzoqroq o‘tirishdi, oyim ularni moshxo‘rda bilan mehmon qildi. Kechki ovqatdan keyin opam idish-tovoqni yuvish uchun oshxonaga chiqib ketganida oyim dadamga qaysi kungi sovchilar tag‘in kelishganini aytdi.
– Yaxshi, tag-zoti ko‘rgan odamlarga o‘xshaydi. O‘g‘liyam muallim emish. Uningiz yo‘q, buningiz yo‘q deb o‘tirmaymiz, boriga baraka qilib to‘y qilaveramiz deyishyapti.
Dadam anchagacha indamadi.
– Surishtirib ko‘rish kerak, – dedi oxiri. – Bu – umr savdosi. – Keyin shisha nosqovog‘ini olib, nos otdi. – Qizingni ko‘ngliniyam bilish kerak.
Shu bilan gap boshqa yoqqa aylanib ketdi. Dadam eski paxtaligini kiyib, kechqurungi smenaga ishga jo‘nadi. Biz– aka-ukalarga jon kirdi. «Qushim boshi» o‘ynadik, o‘rta barmoqni topish o‘ynadik. Oxiri o‘yindan o‘q chiqdi. «Oshxo‘rakam kaptar» o‘ynayotganimizda akamning boshi ukamning boshiga qattiqroq urilib ketdi shekilli, ukam arillab yig‘lay boshladi. Oyim bilan opam koyib-koyib, joy solib berishdi. Hamma uxlab qoldi. Men bo‘lsam anchagacha uxlolmay yotdim. Bir mahal tashqarida chaqmoq chaqdi. Ketidan momaqaldiroq gulduradi. Sharillab jala quyib yubordi.
– O‘lsin, – dedi oyim o‘rnidan turib. – Chakka o‘tyapti.
Opam ikkovlari tokchadan tovoqlarni olib chakka o‘tadigan joyga qo‘yishdi. Ko‘zimni yumib yotsam ham qayerdan o‘tishini bilaman. Burchakda, sandiqning oldidan, keyin kavshandoz yaqinidan o‘tadi.
Opam bilan onam yana joylariga kelib yotishda. Opam deraza tagiga, oyim – ukamning yoniga. Men bo‘lsam chakkaga quloq solib yotibman. «Chak-tik-puk», «Chak-tik-puk…» chakillayveradi, chakillayveradi, xuddi soatga o‘xshaydi. Faqat ohangi har xil: «chak-tik-puk…»
Endi ko‘zim ilingan ekan, opamning xo‘rsinganini eshitib yana uyg‘onib ketdim.
– Nimaga kelishaveradi, oyi!
– Sovchimi? – dedi oyim. – keladi-da, qizim. Qizlik uy – bozor. Shoh ham