– noma’lumlarni cheklash: tadqiqot manbayini aks ettiruvchi (ifodalovchi) ko‘rsatkichlar tabiatini o‘rganish va asosiylarini olib qolish, ikkinchi darajalilarni tashlab yuborish;
– noma’lumlarning aniqlanish va o‘zgarish sohalarini aniqlash;
– muammo yechimining aniq shartlarini belgilab olish va shuning bilan birga muammo turini asoslash;
– butun tadqiqotning umumiy metodologiyasini asoslash, o‘lcham va baholash mezonlarini aniqlash;
– tadqiqot yechimi variantlarining mavjud yechimlardan yangiligi hamda istiqbolli ekanligini asoslash.
Muammoni yoyish. Bir qarashda ilmiy, metodologik, ilmiy-texnikaviy muammolar bir qirrali muammoday bo‘lib ko‘rinadi. Aslida muammoning yechimini topish jarayonida, uning keng qamrovli ekanligi yoki ko‘pqirraliligi aniqlanadi. Muammoning yechimi, ko‘pincha, uning yoyilishi bilan mos keladi, ya’ni xususiy muammolar yechimlarini topishga to‘g‘ri keladi. Ular har qanday xususiy muammolarni bog‘lovchi, aniqlovchi, to‘g‘rilovchi xususiyatga ega bo‘lgan bosh muammo atrofida jamlanadi. Bunday xususiy muammolarni yechish tadqiqotchini bosh muammo yechimiga javob izlashda ma’lumotlar, axborotlar va dalillar bilan ta’minlaydi.
Xususiy muammolar ma’lum darajada asosiy muammoning rejalariga o‘xshash bo‘ladi. Bunda tadqiqot manbayini yangi aloqadorliklar bilan o‘rganish, yangi manba bilan yoki manbani yangi sharoitda o‘rganishga tenglash mumkin.
Ilmiy-tadqiqot ishining markaziv muammosi – muammo har xil turdagi (nazariy, nazariy-amaliy. amaliy) jihatlardan iborat ekanligi va ular orasidagi bog‘lanishning xilma-xilligidir. Ular ba’zi hollarda alohida tadqiqot mavzusi sifatida ham ko‘rinishi mumkin va hattoki, alohida kichik muammo yoki mustaqil muammo sifatida ham qaraladi.
Yuqorida keltiriIgan ma’lumotlar asosida quyidagicha fikrlarni keltirish mumkin:
– biror-bir muammo (xususiy muammo bosh muammoga yoki boshqa bir yo‘nalishdagi muammoga) o‘sib, o‘rganilib, takomillashtirilib, tadqiqot maqsadiga ozgina o‘zgartirish kiritilib, boshqachasiga aylantirilishi mumkin;
– biror-bir muammoni o‘rganish davomida, yangi fikr va yangi savollar (muammolar) yuzaga chiqadi, bosh muammoning muhim jihatlari ko‘payadi (kengayadi);
– biror-bir muammo yechimini topishda, boshqa muammoning tug‘ilishi bosh muammoning kattagina ko‘lamda yoyilishini tug‘diradi.
Bugungi ta’lim tizimi, uning maqsadi va vazifalari. Respublikamiz taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ta’lim-tarbiya oldiga qo‘yilgan muammo yechimiga mos kelishi kerak. Jahon miqyosida hukm surayotgan fan-texnika taraqqiyoti mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish va uning kelajagini belgilab borishdagi kishilar intellektual salohiyati haqidagi axborotning muhimligini ko‘rsatmoqda.
Jamiyatning intellektual salohiyatiga mos bo‘lgan kelajak avlodni tarbiyalash ham bu boradigi muhim muammolardan iborat bo‘lib, ularning yechimini topish esa, «XXI asr – intellektual asr» ning faol ishtirokchisini tarbiyalash kabi istiqbolli natijalarni qo‘lga kiritishni taqozo etadi.
Ma’lumki, ta’lim-tarbiya jarayoni murakkab ko‘p qirrali, ko‘p holatli, o‘ziga hos dinamik tizimdir. Shu sababli uni optimal boshqarish variantlarini topish tadqiqotchilardan katta ilmiy salohivatni talab etadi. Bugungi kunda ta’lim metodlari, usullari va texnologiyalari zamon talabi asosida kengayib bormoqda. Bir vaqtning o‘zida ta’lim-tarbiya jarayonining turli jabhalarini qamrab oluvchi kompleks bilimga ega bo‘lishga har qanday xalq ta’limi tizimi xodimining qobi- liyati yetarli bo‘lavermaydi. Bunday hollarda albatta, ta’lim-tarbiya haqidagi ma’lumotlar, ma’lumotlar ombori, axborotlar, axborotlar banki, axborotlashtirish texnologiyalari haqidagi bilimlar banki katta imkoniyatlarni qoiga kiritishga keng sharoitlar yaratib beradi.
Kelajakda nafaqat bilimlar banki, balki ta’lim tizimini egallash kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malaka ham jahon ta’limi talablariga javob beradigan bo‘lishi lozim. Shu sababli xalq ta’limi tizimi oldiga qo‘yilayotgan qator vazifalar davlat siyosati darajasiga aylantirilgan. Shuning bilan birga samarali ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqarish va ularni amaliyotda joriy etish bugungi kundagi ilmiy-tadqiqot ishimiz diqqat markazida bo‘lmog‘i lozim.
Bunda ilmiy-tadqiqot ishining ilmiy-nazariy asoslarini e’tiborga olgan holda ta’lim texnologiyalarini yaratishda quyidagilarga e’tibor berish kerak:
– rejalashtirilgan ta’lim texnologiyasiga ijtimoiy-pedagogik asoslar nimalardan iborat ekanligini aniqlash;
– ta’lim texnologiyasining jarayon sifatida bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan ierarxik qat’iy ketma-ketligi mavjudligini aniqlash va ularning funksional tuzilmasi nimalardan iboratligini belgilash;
– mavjud texnologiya bugungi kun talabi va jahon ta’limi talablariga mos kelishligini o‘rganib chiqish;
– agar qaralayotgan ta’lim texnologiyasi yaxlit tizim sifatida qaralsa, uning tuzilmasi tashkiliy-funksional qism tizimlar (element- lar) bo‘yicha ifodalash mumkinligini o‘rganish;
– ta’lim texnologiyasining maqsadini o‘rganilayotgan o‘quv predmeti (muayyan tarbiya jarayoni) maqsadlari bilan mos keltirish.
Ta’lim texnologiyasi – aniq bir o‘quv predmetini o‘qitishning ilmiy asoslangan qonun-qoida, metod va usullaridan iborat bo‘lib, u ta’limda ko‘zlagan maqsadga erishish bosqichlarini o‘zida aks ettirgan va ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq boshqarishga erishish imkonini beruvchi jarayondir.
Pedagogik tadqiqotlarni olib borishda. ayniqsa, pedagogik samaralar beradigan ilmiy-uslubiy ishlanmalar yaratishda nazariy xulosa va umumlashtirishlarga tayanadigan ham nazariy, ham amaliy fikrlash tadqiqotchida rivojlangan bo‘lishi kerak. Bu borada tatqiqotchi ilmiy fikrlash uchun quyidagilarga e’tibor berishi kerak:
– tadqiqot maqsadini aniq ifodalay bilishi kerak;
– ilgari bajarilgan nazariy yoki tajribaviy (eksperimental) tatqiqotlarga tayanadigan farqni ishlab chiqqan bo‘lishi zarur;
– tadqiqot metodologiyasini shakllantirgan bo‘lishi lozim;
– tadqiqot bosqichlarini aniqlab chiqa olish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak;
– ishlab chiqilgan uslubiyat va rejaga mos qo‘shimcha xususiy tadqiqotlar ham o‘tkaza olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi zarur;
– olingan natijalarni ilmiy-uslubiy jihatdan tahlil qila olishi kerak;
– xulosalarni ifodalashning tavsifli ekanligini vodda tutishi lozim.
Pedagogik tadqiqot yo‘nalishi bo‘yicha ilm-fan tarixidagi dalillar misolida ilmiy izlanishning mantiqiy ketma-ketligi haqida ilmiy fikrlar tadqiqotchida shakllangan bo‘ladi. Bunda olimlarning u yoki bu nazariy yoki eksperimental kashfiyotlarga qanday erishganliklari tahlili haqidagi ma’lumotlar muhim rol o‘ynaydi. Qanday muammolar olimlarni tadqiqotlar bilan shug‘ullanishga undaganligini, nima sababdan fan rivojlanishi bosqichida ushbu muammo hal etilganligini, bu tadqiqot texnika va iqtisodiyotning rivojlanishi bilan qanday bog‘langanligini ochib berish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa, o‘z navbatida, tadqiqotchida dialektik fikrlash usulining shakllanishida zarur omil bo‘lib hisoblanadi. Bularni e’tiborga olib pedagogik tadqiqotlar olib borishda muayyan yo‘nalish bo‘yicha bilimlar tizimini ishlab chiqish kerakki, ularni bajarish davomida tadqiqotchi deduksiya usulidan foydalanib, ilmiy-uslubiy ishlanmalar haqida xulosalar chiqara olishga erishsinlar.
Ma’lumki, har bir tadqiqotchi oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni o‘rganish. O‘zlashtirish va rivoj lantirish vazifasi turadi. Inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotini shularsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Mazkur vazifani amalga oshirish uchun ta’lim tizimini muntazam ravishda takomillashtirib borish, yosh avlodni ilm-fan
asoslari bilan chuqur qurollantirish lozim. Zero, ilm olish va uni takomillashtirish yo‘lidagi izlanish hamda zahmatlar insonning e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantirib, uni ma’naviy-axloqiy kamolot sari yetaklaydi. Bu borada olib borilayotgan pedagogik tadqiqotlar amaliy ahamiyatining roli beqiyos.
Shu