O zamana qədər qəlbində səssizcə danışmağı üstün tutan qız sözə qarışdı:
− Çox yaxşı. Bu dediklərindən belə görünür ki, sənin bu romanın tamamilə realist bir əsər olacaq.
Gələcək yazıçı bu dəfə ona tərəf döndü:
− Xeyr! Mənim kitabım realist üslubdadır deyə insanların bütün fizioloji hərəkətlərini ən incə
təfərrüatına qədər ifadə edən, hətta açıq-saçıq təsvirdən çəkinməyən əsərlərdən olmayacaq. Maddi həyatdan ayrılmayacağam. Amma son vaxtlar yazılan bəzi əsərlərdə dəbdə olduğu kimi, ən sadə və
təbii amma saf olmayan mövzuları kitabıma yükləməyəcəyəm. Necə ki, bir psixoloq, hər məsələ və
hadisənin hansı ruhu amillə işləndiyini düşünür: ya da bir həkim, bir xəstəliyin hansı səbəblə
başladığını öyrənməyə çalışır, mən də tarixlə çox məşğul olduğumdan millətlərin hərəkət xətlərinin nəyə əsaslandığını axtarmaqla çox vaxt keçirmişəm. Bu, şübhəsiz ki, bir millətin ziyalılarını da, xalq təbəqəsini də əsərə gətirmək üçün çox əlverişlidir. Bunun üçün də ən yaxşı vasitəçi və əlaqəçi isə
əsərlər ola bilər. Bir zamanlar Almaniyada intihar edənlərdən bir çoxunun cibindən Verterin tapıldığını bilirsinizmi? Bizdəki qəhrəmanlığın yüz illərcə sürüb getməsinə də Koroğlu, Danişmənd Qazi, Battal Qazi kimi müəlliflərin məchul qəhrəmanlıq dastanları səbəb olmadımı? Mən özünəməxsus üslubu olan bir yazıçı olmadığım üçün bu işin öhdəsindən nə dərəcədə gələcəyimi bilmirəm. Sadə bir kənd həkiminin səssiz-küysüz çalışması, kimsənin fərqinə varmadan sonrakı sağlamlıq statistikasında nə
qədər yer alırsa, bir piyada alayının döyüşündə əsas yekun nəticəni hazırlayan səbəblər hansı yeri tutursa, mən də eləcə öz əsərimlə milli tərbiyəmiz üçün faydalı saydığım bir həmlə edəcəyəm. Nə az, nə çox, baxın, o qədər…
O zaman, bir az öncə ayın işığından istifadə edib oxumağa çalışan gənc dilləndi:
− Neçə gündür bu dahiyanə klassikləri oxumaqdan və anlamağa çalışmaqdan elə yorulmuşam ki, əgər əsərinə başlamısansa və əvvəlində canlı bir səhnə varsa, quzum, bir az danış, qoy özümə gəlim.
Bu təklif hamının ürəyincə oldu. Çevrəni bir az da daraltmaqları ilə bu düşüncəyə tərəfdar olduqlarını hərəkətləri ilə də göstərdilər. Aydədə belə, deyilənləri yaxşı eşitmək üçün bir az əyilmişdi.
O arada sanki hər şey birdən-birə dəyişdi: tələbə yataq-xanası olan evin yerində indi 1300 il əvvəlin bir türk çadırı vardı. Zərif bədənli bayaqkı qız dönüb qüvvətli, sağlam, çəkik gözlü bir bozqır qızı olmuşdu. Kişilərin saçları uzanaraq çiyinlərinə tökülmüş, hərəsinin başında bir papaq peyda olmuşdu. Pencəkləri qaftan, ayaqqabıları çəkmə əvəz etmişdi. Ədəbiyyatçının əlindəki kitab indi bir qopuza, texniki fənn fakültəsi tələbəsinin qələmi isə kəmərdən asılan bıçağa dönmüşdü. Hamısı çəmənlikdə bardaş quraraq qılınc yarasından çərtilmiş sərt üzlərinə başqa bir məna verən ala və yaşıl gözləri ilə Tonyukuka baxırdılar. Gələcək yazıçı da belindəki qılıncla heybətli bir ər olmuşdu. Heç nazlanıb özünü çəkib eləmədi, beləcə ağır bir səslə hekayəsini danışmağa başladı: 8
BİRİNCİ HİSSƏ
621-Cİ İLİN BİR YAY GECƏSİ
Atlılar geniş çayırlığa dağılışaraq dincəlirdilər. Təkcə Yüz-başı2 İşbara Alp atından enməmişdi, atını o yana, bu yana sürüb göstərişlər verirdi. Gecə düşüb ortalıq yaxşıca qaralınca o da atından endi.
Əsgərlərin qaladığı ocağa doğru getdi. At uşağı3 Çalıq onun atını alıb gəzdirməyə başlamışdı. Bu gecə
yüzbaşının içində bir sıxıntı vardı. Nə iş gördüyünü özü də bilmirdi. İndi ocağın yanına isinməyə
gəlmişdi. Alova yaxınlaşınca yay girdiyinin – isinməyin gərəksiz olduğunu xatırladı. Əsgərlər ət qızardırdılar. Ocağa çatınca əsgərlərdən biri ehtiramla yerə diz vurub yüzbaşıya bir çamçaq4 kımız5
uzatdı. İşbara Alp kımızı aldı, könülsüz içdi. İkinci bir əsgər ona ət uzatdı, amma o, əti almayıb ocağın yanından uzaqlaşdı. Bir az öndəki böyük ağacın dibinə gəldi. Bir oyuqda oturdu. Baxdı, xəyala daldı.
Türk elinin parlaq, işıqlı Ayı dörd yanı işıqlandırırdı. Əsgərlər bir-bir, iki-bir otların üstünə uzanıb yuxulayırdılar. Bir az aralıda birisi atını tumarlayır, başqa birisi isə qızdırdığı dəmirlə qolundakı yaranı dağlayırdı.
Ocaqdan bir az aralı oturan Onbaşı Yamtar həm sursatla-rını nəzərdən keçirir, həm də yavaş-yavaş
əlindəki bir parça qızarmış əti gəvələyirdi. Döyüş günlərində onbaşı yaxşı davranar, ehtiyatı əldən verməzdi. Üç günlük yeməyi lazım gələndə bir gündə yeyər, sonra üç gün ağzına bir loxma almadan dözüb durar, gücünü də itirməzdi. Döyüşdən öncə də qılıncını bülövləyər, oxunu itiləyərdi. Onbaşı bu dəfə də qılıncını yaxşı itilədikdən sonra yoxlamaq istədi. Yerdən bir ot qoparıb qılıncının iti tiyəsinə
toxundurdu. Ot bu ani toxunuşdan üzülüb düşdü. Elə bu zaman arxadan kimsə səsləndi:
− Qılıncın itidir, bəs ağlın necə, o da itidirmi?
Yamtar başını çevirmədən cavab verdi:
− Yeri gələndə o da itidir.
− Elə isə de görüm, yüzbaşı bu gecə niyə kədərlidir?
Bu sözləri söyləyən kişi yavaşca Yamtarın yanına çökdü. Bu, onbaşı Parsdı.
− Çuluq Kağanın önündə iki gün öncə keçirilən qılınc oynatma yarışlarında yüzbaşı İşbara Alp yenildi. Onun üçün belə sıxıntılıdır.
− Yüzbaşı kimə yenildi?
− Tunqa Təginə.
− Yüzbaşı bunun üçün nədən üzülsün? Qılınc yarışında Təgini kimsə yenə bilməz ki, yüzbaşı da yensin. Bir də ki, yüzbaşı məğlub olsa da, yenə bahadırlıqda elə Tunqa Təginə bərabər sayılır. Qılınc oynatmaqda məğlub olsa da, at çapmaq-da, ox atmaqda yenə də birincilik İşbara Alpa aiddir.
2 Onbaşı, yüzbaşı, tümənbaşı, təgin, Tarkan və s. Göy Türklər zamanında hərbi rütbələr 3 Mehtər
4 Ağacdan düzəldilən qab
5 At südündən düzəldilən içki
9
− Yaxşı, bütün bunlar sən deyən kimidirsə, bu sıxıntının səbəbi nədir?
Onbaşı Pars bir neçə qurtum kımız içdikdən sonra cavab verdi:
− Minbaşı olacaqdı, ola bilmədi.
Yamtar bir az düşündü. Görünür deyilən bu səbəb onu razı salmadı.
−