ov itləri20 ilə evini, dostlarını tərk edir, şirin yuxusundan olur və sevimli səfərinə yola düşür; Bəzi hallarda ağlasığmaz çətinliklərdən keçir, qaçağan atın belində yorulmadan qarşısına çıxan çayları, bataqlıqları, dərələri vecinə
almadan, tər və köpük içində məsafələr qət edir və gənclik rəşadətindən xəbər verən zil səsi ilə nəfəs dərmədən 20 Mürid (ərəbcə “arzu edən” “can atan”; şeyxə itaətkarcasına tabe olan) –
özünü mənəvi kamilləşməyə həsr edən müsəlman. Mürid şəriətin bütün qaydalarını yerinə yetirməli, bütün vaxtını orucda və ibadətdə keçirməlidir.
28
arxasınca gələn itlərini haya basır: “Tut! Basmarla! Gözünə dönüm sənin! Qoyma! Al!”
Bəs sonrasında nə olur? Yorğun-arğın, bir çox halda üzgün, itirilmiş günün ona verə biləcəyi hər hansı fayda-dan məhrum vəziyyətdə geri qayıdır və yıxılıb yatır; qazancı – bir tikə qızardılmış ət və ya dəri, daş kimi yuxu və ovçu şöhrəti olur. Nə zəngin qənimət var, nə səmavi nemətlərə ümid.
Cihad isə əksinə, ovun verdiyi zövq-səfa və yüksək şan-şöhrətdən fərqli olaraq bu günün saysız qənimətləri ilə bərabər, fikri ac-yalavac, başının üstündə damı olmayan müsəlmana tam mənası ilə Cənnəti təlqin edir. Başlıcası isə, gələcək axirət həyatında Allahın vəd etdiyi nemətlərə möhkəm ümid aşılayır! Bax, hüquqi və texniki baxımdan cihad bu deməkdir.
İslamın ilk hökmdarları bütün fəthlərdə yalnız cihada borcludurlar. Suriyada, Misirdə, İranda, Türküstanda, Er-mənistanda, Kiçik Asiyada və nəhayət, Dağıstanda hələ
İslamın ilk əsrində onların azsaylı fanatiklərlə birlikdə qazandıqları parlaq qələbələr şübhə doğurmur. Suriya və
Fələstinin bir qismi komandanlardan Əbu-Übeydə və Xalid tərəfindən hicrətin 14-15-ci illərində cihadın köməyi ilə
itaətə gətirilmişdir. İranın bir hissəsi cihad yolu ilə hicrətin 15-16-cı illərində sərkərdə Saad tərəfindən itaətə gətirilmiş və Sasanilərin paytaxtı alınmışdır. Misir hicrətin 20-ci ilində cihad yolu ilə sərkərdə Amr tərəfindən itaətə
gətirilmişdir. Həmin bu mənəvi silahla İranın qalan böyük qismi 21-22-ci illərdə sərkərdələr Neman, Təlxə, Muqi-rə, Xazafa və digərləri tərəfindən fəth edildi. Dağıstanın 29
bir hissəsi və Dərbənd ilk dəfə hicrətin 30-cu ilində İbrahim və Salman tərəfindən işğal olundu21.
Kiçik Asiyada ilk cihadlar 32-ci ildə olmuşdu, bu vaxt ərəblər Müaviyənin başçılığı altında Konstantinopol yaxınlığında məğlub edilmişdilər. İkinci belə uğursuz cihad 52-ci ildə oldu, Konstantinopol bu vaxt Süfyanın başçılıq etdiyi qoşunlar tərəfindən mühasirəyə alındı: ərəblər böyük qənimətlə geri dönmüşdülər. Türküstan 53-cü ildən 57-ci ilə qədər davam etmiş çoxsaylı cihadlardan sonra sərkərdələr Abdulla və Sad tərəfindən qəti olaraq tabe edildi. Bir sözlə, Məhəmmədin ölümündən sonrakı 50 il-də Asiyanın böyük hissəsi, Afrika və Avropanın bir qismi və Aralıq dənizindəki adalar cihad yolu ilə sasasinlər tərəfindən fəth edildi. Sanballı hakim sülalələrin əsasını qoyan türk soylu müxtəlif hökmdarların xəlifələri himayə
etmək bəhanəsi altında səs-küylü hərbi şöhrətləri, Sultan Mahmudun Hindistanda, Səlcuq oğullarının Türküstanda, Kiçik Asiyadakı qələbələri, Əlaəddinilərin Türkiyənin Asiya hissəsində və hətta indiki Osmanlıların uğurları, nəhayət, İslamın bütün Dağıstanda və Qafqazda yayılması, həmçinin bu ərazilərdə saxta hakimlərin müvəqqəti uğurları yalnız və yalnız cihada borcludur!
2.Təriqət
Bu söz, artıq yuxarıda izah edildiyi kimi, Allaha aparan yol anlamındadır. Başqa ifadə ilə onu sufizm və misti-21 Salman ibn Rəbiə 652/3-cü miladi ilində Bələncərdə öldürülüb.
30
sizm 22 də adlandırırlar. Hələ İslamın ilk çağlarında, hətta Məhəmmədin sağlığında belə bəzi yumşaq ürəkli və
mömin adamlar vardı ki, onlar təbiətləri etibarilə və ya xristian rahibləri ilə ünsiyyət nəticəsində dünya işlərindən tamamilə uzaqlaşır, günlərini dua və ibadətdə keçirir, canlarına cəfa verirdilər. Gündüzləri səhrada, gecələri mağaralarda olur, bitki kökləri və yeməli otlarla qidalanır, adamları özlərinə cəlb edərək onlarda gah maraq, gah heyrət, gah da öz fədakarlıqlarına ehtiram hissi oyadırdı-lar. Bu tanrısevər insanlar sonralar xristian rahibliyinə çox bənzəyən qardaşlıq ocaqları təşkil etdilər23*.
İslam İranda öz yerini möhkəmlətsə də, bütpərəstliyin və odpərəstliyin izləri xalqın inanclarında qalmaya, zaman keçdikcə, hətta yeni təlimin əsaslarına yol tapmaya bilməzdi. Onlar həmçinin qardaşlıq ocaqlarının islaha-tında da başlıca vasitələrə çevrildilər. Əvvəllər sadə və
adi, misteriyasız olan şeylər indi heç də hamının anlaya bilmədiyi mistika xarakteri almağa başladı, təşkilati əsaslarla təlimlər, məktəblər quruldu, bunların üzərində sonralar otuz beş rahiblik ordeni əmələ gəldi. Biz bu ordenləri təfsilatı ilə təsvir etmək kimi çox mürəkkəb işi öz üzə-rimizə götürmürük, lakin onların təsis olunduğu çağları və təlimin əsasında duran prinsipləri sizə göstərəcəyik.
İlk qardaşlıq ocağı Ciddədə, Məcnunun oxuduğu sevgi himnlərinin ilahəsi olan Leylinin bir zamanlar yaşa-22 Bax. qeyd16.
23* Məhəmməd təriqətə qarşı deyildi, hətta onu özünə aid edib və deyib:
“Təriqət – mənim gördüyüm işlərdir”. Lakin o, xristian rahibliyini bəyənmir-di. Çünki bu yol evlənməni rədd edir. Ona görə də hədislərdə belə bir fikri ona aid edirlər: “İslamda rahiblik yoxdur”. Burada xristian qaydaları ilə rahiblik nəzərdə tutulur.
31
dığı çılğın xəyalpərəstlər ölkəsində yaranmışdır24. Seyid-lərdən, yəni peyğəmbərin nəslindən olan Ulvan adlı təhsilli bir ərəbin hind fəqirlərinin, xristian tərki-dünyaların və dayrların maq qardaşlıq ocaqları ilə tanışlığı vardı. O, səmimi dostlarından, xeyirxah ərəblərdən ibarət adamları başına topladı və az-çox dərəcədə nizamlı, öz qərarlarını, ibadət ayinlərini icra etmək üçün məclisi olan qardaşlıq ocağı təşkil etdi. Bu, hicrətin 149-cu ilində olmuşdu. Bu orden öz təsisçisinin adı ilə “ulvani” adlanır.
Yarandığı çağı və təsis yerini göstərməklə, bütün ordenlərin xronoloji siyahısı bu şəkildədir:
Ordenin adı
Təsisçinin adı
Təsis yeri
Hicri il Miladi il Ulvani