Mirzə Kazım bəyin azərbaycanlı olması haqqında onun dövrünün alimləri ilə məktublaşmasında elə anlar vardır ki, onun mənsub olduğu xalqın taleyi ilə, sevinci və kədəri ilə yaşaması aydın görünür. Mirzə Kazım bəy 31 oktyabr 1826-cı ildən Kazan Universitetində pedaqoji və elmi fəaliyyətə başlasa da, Azərbaycanla əlaqəsini kəs-məmişdi. Məsələn, o, akademik Dorna yazdığı məktubların birində Quba şəhərinə su çəkilməsindən çox sevindi-yini bildirmiş və bu münasibətlə yazılmış şeirləri ona göndərərək akademik nəşrlərdə və qəzetlərdə çap etdir-məsini xahiş etmişdir. Məhz Quba şəhərinə su çəkilməsindən hər hansı başqa bir millətin nümayəndəsi yox, mənşəcə azərbaycanlı bu cür sevinə bilərdi. Alimin “Türk-tatar dilinin qrammatikası” və “Dərbəndnamə” kitablarının yazılması bir daha onun kim olduğuna, hansı millətin nümayəndəsi olduğuna canlı sübutdur. Heç də təsadüfi deyildir ki, “Türk-tatar dilinin qrammatikası” kitabı haqqında 21 avqust 1843-cü il tarixli məktubunda “Türk-tatar 11
dilinin qrammatikası” kitabına Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərində, xüsusilə, Qafqazda böyük tələbat olduğu və həmin kitabın yenidən çap olunmasına ehtiyac olduğu göstərilmişdir. 1849-cu ildə Mirzə Kazım bəyə
S.Peterburq şəhərinə köçməyə icazə verilir. 1849-cu ildən etibarən o, öz həmyerlisi azərbaycanlı alim Mirzə Cəfər Topçubaşovla birgə universitetdə türk (Azərbaycan) və
fars dillərindən dərs deyir. Hələ 1848-ci ildə Mirzə Cəfər Topçubaşov tərəfindən əsası qoyulan şərq dilləri fakültəsinin 1853-cü ildən dekanı olur və ömrünün sonunadək –
1870-ci ilədək bu vəzifəni icra edir. Peterburqda o, böyük rus demokrat-inqilabçısı olan A.Çernışevski ilə tanış olmuş və ona türk-tatar (Azərbaycan) dilini öyrətmişdir.
Mirzə Kazım bəyin Peterburq Universitetində elmi-pedaqoji fəaliyyəti çox məhsuldar olmuşdur. O, Peterburqda “Müridizm və Şamil”, “Bab və babilər”, “İslamın tarixi”, “Şərayül-əl-islam” və bir çox fundamental elmi əsərlər yazmışdır. Bu əsər bir çox Qərb dilləri ilə yanaşı şərq dillərinə də tərcümə olunmuşdur. Məhəmmədəli Mirzə Kazım bəy, Rusiya həyatı üçün xarakterik bir hal olmasa da, öz parlaq zəkası, istedadı, elmdə göstərdiyi xidmətlərinə görə dünyanın bir sıra elm ocaqlarının və cə-miyyətlərinin, o cümlədən Rusiya İmperator Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, Böyük Britaniya Kral Asiya Cəmiyyətinin həqiqi üzvü, Paris Asiya Şərqşünaslıq cəmiyyətinin həqiqi üzvü, Boston Şərqşünaslıq cəmiyyətinin üzvü, Amerika Birləşmiş Ştatları Akademiyasının həqiqi üzvü seçilmişdir.
Mirzə Kazım bəy, eyni zamanda, Kazan və Peterburq universitetlərinin fəxri üzvü, Peterburq arxeologiya-nu-mizmatika cəmiyyətinin müxbir üzvü, Rusiya Coğrafiya 12
Cəmiyyətinin həqiqi üzvü və Kazan Vətən Dilləri Cəmiyyətinin üzvü seçilmişdir.
Mirzə Kazım bəy əməkdar professor, şərq dilləri üzrə
fəxri doktor kimi adlara da layiq görülmüşdür. Bütün bunlarla yanaşı, Mirzə Kazım bəy dühası Çar Rusiyasının Maarif Nazirliyinin bürokratlarına qələbə çalmış elmi tədqiqat işlərinə, elmi fəaliyyətinə və elmi əsərlərinə görə üç dəfə İmperator Elmlər Akademiyasının Demidov mükafatını almışdır”.
f.ü.f.d., dos. Şəmil Sadiq
13
MÜRİDİZM VƏ
ŞAMİL
“Russkoe slovo” jurnalı, 1859 N 8
14
15
Rusiyanın qüdrət və ehtişam üfüqləri yeni doğan gözqamaşdırıcı bir ulduzun ziyasına bələndi, bizim tarix salnaməsinə rus silahının Qafqazdakı şöhrətinə parlaq işıq salan uğurlu bir hadisə yazıldı – bir zamanlar şöhrəti yeri-göyü tutmuş olan yavuz Şamil bu gün bizim müti əsirimizdir…1
Bəlkə də, bu marağın ömrü qısa olacaq, lakin bu gün onun şəxsiyyəti üzərində ümumi və qüvvətli bir diqqət cəmləşib…2
Sizə təqdim olunan bu məqalə ilə mən* müəyyən dərəcədə həmin marağı təmin etmək, bu fövqəladə insanı yetirən mühitin necə olduğunu, onun tarixdə tutduğu mövqeyinin başgicəlləndirici zirvəsinə necə yüksəldiyini, oradan aşağı düşürülməsinin və Qafqazda dinc həyata başlamasının nə üçün bu qədər çətin olduğunu və əgər belə demək mümkünsə, bunun nə üçün Rusiyaya bu qədər baha başa gəldiyini izah etmək arzusundayam3.
* Mətndə “*” işarəsi ilə təqdim edilən bütün şərhlər müəllifə məxsusdur.
1… 25 avqust 1859-cu ildə Şamil əsir götürüldü. Bununla da, müridizm bayrağı altında 25 ildən artıq davam edən Dağıstan və Çeçenistan dağlılarının hərəkatı başa çatdırılmış oldu. (AKAK, т. XII, с.707; Эсадзе С. Штурм Гуниба
и пленения Шамиля. – Тифлис.1909)
2 Əsir götürülən Şamili Peterburqa gətirdilər. N.Q. Çernışevskinin sözlərincə, bununla bağlı olaraq “Peterburqda indiyədək görünməmiş möhtəşəm bir atəş-fəşanlıq hazırlanmışdı, hətta tacqoyma zamanı təşkil olunan mərasimlər belə
indiki ilə müqayisədə parlaq deyildi… Burada (yəni Peterburqda) əsir Şamil haqqında çox söhbətlər gedirdi. Onun üçün Tavriya Sarayında iqamət hazır-lanıb və o, ümumiyyətlə, böyük bir təmtəraqla qəbul olunacaq; işin gedişinə
baxaraq, ona Kazan və ya Kiyevdə yaşamasını təklif edəcəklər”. (Чернышевский Н.Г. Полн.собр. соч. – М., т.XIV, с.381)
3 Müridizm bayrağı altında gedən hərəkat yatırıldığı zaman hər iki tərəfdən böyük insan tələfatı olub. “Tanrıya şükürlər olsun ki, – deyə N.Q.Çernışevski yazırdı, – indi Qafqaz hər il 25 min rus əsgərini udmayacaq; Rusiyanı əldən-16
Mən müridlik haqqında söz açmaq istəyirəm. Rus hərb ədəbiyyatında Şamil və müridlik bir-birilə sıx bağlıdır, lakin hələ də bu anlayışlar nə leksik, nə də tarixi anlamda lüğətlərə daxil edilməmişdir. Ona görə də arzumu yerinə yetirərkən, təhkiyəmi elə bir tərzdə quracağam ki, yazdıqlarım rus ədəbiyyatı və elmi üçün doğru-düzgün material təqdim edə bilsin. Qarşıdakı mərama uyğun olaraq məqalənin proqramı aşağıdakı istiqamətləri əhatə
edir.
1. Müsəlman Şərqində müridlik barədə tarixi oçerk.
2. Qafqazda müridliyin inkişafı və;
3. Şamil.
Müsəlman Şərqində müridlik barədə tarixi oçerk
İnsan ehtiraslarının tarixi hər zaman və hər yerdə çox böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Bu ehtirasları yalnız yüksək ruhani təhsil yumşalda bilərdi. Keçmişin dərinliklərinə endikcə görürük ki, xalqların siyasi tarixi ona daha çox əsaslanır.