29 Ömər ibn Əbu əl-Əziz – səkkizinci Əməvi xəlifəsi, 717-720-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.
30 II Mərvan əl-Himar – 14-cü, sonuncu Əməvi xəlifəsidir, 744-754-cü illərdə
hakimiyyətdə olmuşdur.
38
İbrahim Mərvan dostları tərəfindən ələ keçirilərək ölümə məhkum edilsə də (yeri gəlmişkən, bu hadisə xalq arasında həyəcanlara səbəb oldu və Abbas evi tərəfdarlarının sayını artırdı), Əbu Müslümün ağlı, igidliyi, aman-sızlığı və hətta rəhmsizliyi onun eşidilməmiş uğurlara aparan yolunu açdı. O, hər yerdən Əməviləri qovur, onları qoyun kimi kəsir, istədilər, istəmədilər hər kəsə Abba-silərə sədaqət andı içdirirdi; öldürülən İbrahimin kiçik qardaşı Abdulla əs-Səfahı31 xəlifə taxtına çıxdı, cəsur Səy-yarın başçılığı altında Xorasanda Əməvilərin ordusunu darmadağın etdi və Abbasilər sülaləsinin tarixində şöhrət qazandı32.
Digər yalançı – Əbu Həmzə hər şeydə öz rəqibini yamsılayaraq İbrahimlə eyni vaxtda (129-cu ildə) üsyan qaldırdı, lakin bir şey bacarmadı. O da öz məsləkdaşı Abdulla ibn Yəhyanı dəvətlə dörd bir yana göndərdi və böyük mötəbərlik üçün ona talibül-həqq, yəni qanuni haqqı arayan ünvanı verdi, bununla da bir növ böyük əks-səda doğurmuş “dəvət etməyə ixtiyarı olan adam” adını iflic etmək və hər tərəfdə qanunsuzluğun hökm sürdüyü bir zamanda qanuni hüquq məsələsində həssas xəyalpərəstləri şirnikləndirmək istəyirdi. Lakin Əbu Müslümün qılıncı daha kəsərli, ağlı daha aydın və məsləkdaşları daha çoxsaylı idi. Əbu Həmzə Yəməndə çoxlu fəlakətlər törət-sə, çoxlu qanlar axıtsa, nəhayət, Mədinə hakimi olaraq ta-nınsa və talibül-həqq Yəmən hökmdarı təyin edilsə də, 31 Əs-Saffah – birinci Abbasi xəlifəsi, 749-754-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur.
32 Abbasilər sülaləsi öz mənşəyini Məhəmmədin əmisi, Məkkənin Haşimilər soyundan olan Abbasdan götürür. Abbasilər 449-1258-ci illərdə hakimiyyətdə
olmuşlar.
39
bütün bunlar çox çəkmədi. Mərvanın qoşunları Əbdül-Məlikin başçılığı altında tezliklə Mədinəni mühasirəyə
aldı və məğlub edilən Əbu Həmzə qaçmaqla canını qurtardı, sonra da naməlum şəraitdə öldü. Az sonra talibül-həqqi də Sənada mühasirəyə aldılar. O, danışıqlara girdi, lakin sülhün şərtləri ilə razılaşmadı; ardınca öz legionu ilə
döyüş meydanına yeridi və dəhşətli bir döyüş oldu. Əb-dülməlik üstün gəldi, Abdulla öz tərəfdarları tərəfindən öldürüldü.
İndi oxucuların diqqətini Qafqaza yönəldirəm və müridlik toxumlarının buraya hansı yollarla səpildiyini, xüsusilə də son zamanlar necə cücərdiyini göstərməyə çalışacağam.
40
II. QAFQAZDA MÜRİDLİK
a) MÜRİDLİYİN İNKİŞAFINA QƏDƏR QAFQAZIN VƏZİYYƏTİ
Qafqaz qədim çağlardan bəri müxtəlif xalqların cəm-ləşdiyi yığnaq yeri olmuşdur. Onun zəngin təbiəti Hind və Fərat çayları sahillərindən koloniyaları özünə cəlb edirdi; məhəlli üstünlükləri müxtəlif tarixi dövrlərdə şimaldan, şimal-şərqdən qərbə və cənuba doğru axınlar edən barbarların arxasınca irəliləyən yorğun və geri qalmış mühacir cəmiyyətlərini uca dağların arasındakı qonaqsevər və təhlükəsiz dərələrdə tutub saxlayırdı33.
Ölkənin aborigenləri tədricən gəlmələrlə qaynayıb-qarışır, öz ilkin xarakterlərini dəyişirdilər. Aradan minil-liklər ötüb keçdi və indi Qafqaz cəhalətə qərq olan yerli hakim ruhun tabeliyindəki müxtəlif tayfa və qəbilələrdən ibarət toplum şəklindədir.
Qədim qafqazlıların ilkin inanc simvolları bütpərəstlik mahiyyətində idi. VII yüzilin ikinci yarısında Qafqazın cənub hüdudlarına yol açan müsəlman fanatikləri onları bütpərəst olaraq görürdü. İslamizm indiki Dağıstanın başlıca yaşayış məntəqələrində, demək olar ki, iki yüz il 33 Müəllif o çağın tarixşünaslığında hakim olan, lakin müasir tarix elminin qəbul etmədiyi belə bir versiyanı ifadə edir ki, guya Qafqaz xalqları daha güclü xalqlar tərəfindən qovularaq əlçatmaz dağlara doldurulmuş qəbilələrdən tö-rəmişlər.
41
müharibə apardı və ərəblərin silahı onların siyasəti ilə birləşərək burada öz yerini möhkəmlətdi34. .
IX yüzilin başlanğıcında ərəb volontyorlar kütləsi Həmzə və Abbas soyundan (Məhəmmədin iki doğma əmisi) olan beş şeyxin rəhbərliyi altında cihad üçün Kiçik Asiyaya hərəkətə başladılar. Onların uğurları şərq tərəfdən Qara dəniz sahillərinə yollarını açdı. Sayları artıq beş
minə çatan bu mühacirlər Qara dəniz sahillərindən Xəzər sahillərinə qədər səpələndilər və orada olan müsəlmanların köməyi ilə bütpərəstləri söz və qılıncla müsəlman dininə gətirdilər. O vaxtdan burada şafeilik təlimi hakim-dir35.
Xəlifələrin qüdrətli çağlarında Dağıstan və müsəlman Qafqaz bəzən, həqiqətən, bəzən də nominal olaraq xəlifə
naiblərinin idarəsi altında oldu; lakin həm daxili çəkişmələr və qarışıqlıqlar, həm də müxtəlif tayfalardan ibarət camaatda növbəti hakimiyyətlərin mövqe dəyişkənliyi və
nəhayət, qonşularla toqquşmalar üzündan orada tez-tez iğtişaşlar baş verir, qan tökülürdü. Abbasilərin hökmran-lığının zəifləməsi ilə türklər, gürcülər və farslar arasında Dağıstan nifaq predmetinə çevrildi. Monqollar oraya türk tayfalarının yeni koloniyalarını yeritdi və Dərbəndin özünün qapıları önündə bu sülalənin iki qüdrətli xanı – Hüla-34 M.Kazım bəy İslamın Dağıstanda IX yüzildə yerini möhkəmlətdiyini söy-ləməklə yanlışlığa yol verir.
35 İslam dinində 4 məktəbin – məzhəbin (ərəbcə “yol”, “fəaliyyət üslubu”,
“doktrina”, “təlim”, “məktəb”) biri. Bu məzhəbin təməlini qoyan – eponimi Məhəmməd ibn İdris əş-Şafi (767-819) olub. Bu şəxs Əbu Hənif və Malik ibn Ənəsin məzhəblərini birləşdirməyə çalışıb. Misir, Livan, Suriya müsəlmanları ilə yanaşı Dağıstan, Çeçenistan və İnquşetiya dindarları da əş-Şafei məzhəbinə
mənsubdurlar (Массе Э. Ислам. – М., 1969, с.90; Керимов Г.М. Шариат. –
М., 1978, с. 18-19).
42
qu və Berke 36 arasında Dağıstanın taleyi məsələsində mübahisə yarandı. Sonra da döyüş baş verdi. Döyüşdə üstünlük əvvəlcə Hülaqunun tərəfində idi, lakin sonra Berke qələbə çaldı və Dərbənd onun qoşunlarına qismət ol-du. Bu ölkə hələ də Şərqdə öz təsirini