Müridizm və Şamil. Александр Казембек

edirdi. Sonuncu yürüş zamanı o, öldü və ordusu məğlub edildi; Hülaquları tabe etməyə

      sonrakı cəhdlər də Qızıl-ordalılara uğur gətirmədi. Güney Qafqazın bir hissəsi, bir də İran və Suriya onların hakimiyyəti altında qalmaqda idi. Yalnız XIV

      yüzilin sonlarında olduqca kəskin mübarizədən sonra Şirvan müstəqilliyə qo-vuşdu və görkəmli dövlət xadimi, diplomat İbrahim Dərbəndi (1382-1417) onun hökmdarı oldu.

      37 XVI yüzilin əvvəllərində Səfəvilər və Osmanlılar Qafqazı tabe etmək üçün savaş yolunu tutdular. Bununla bağlı olaraq Güney Qafqaz amansız müharibə

      meydanına çevrildi. Onillər boyu gah bu, gah da digər tərəfin müvəqqəti uğurları ilə davam edən hərbi əməliyyatlar yalnız 1555-ci ildə sülh müqaviləsinin imzalanması ilə başa çatdı. Bunun nəticəsində Qərbi Gürcüstan və Azərbaycanın qərb əyalətləri Osmanlının hakimiyyəti altına keçdi, Güney Qafqazın qalan qismi isə Səfəvilərin əlində qaldı. Lakin artıq 1578-ci ildə Osmanlı yenidən savaşa başladı və bu savaş 1590-cı ildə Şah I Abbas üçün ağır sülh müqaviləsinin imzalanması ilə bitdi – indi bütün Güney Qafqaz Osmanlı İmperiyasının hakimiyyəti altında idi. Bu sülhün ömrü qısa oldu və 1602-ci ildə

      Qafqaza sahib olmaq uğrunda mücadilə yenidən qızışdı. 1612-ci ildə Səfəvi şahı İstanbulu sülhə məcbur etdi – 1555-ci il müqaviləsinin şərtlərini təsdiqləyən sülh müqaviləsi imzalandı. Qafqaza saysız fəlakətlər gətirən hərbi 43

      Lakin vəziyyət yenə dəyişdi. Nadir şah İran monarxi-yasındakı çaxnaşmalar zamanı taleyin üzünə gülməsin-dən istifadə edərək, bütün İranı özünə tabe etdi və ölkənin hüdudlarını genişləndirdi. Dağıstanı da itaətə gətir-məklə39, oraya naib təyin etdi. Onun ölümündən sonra Cənubi Dağıstanda İran şahının naibindən narazı olan əməliyyatlar 1616-1617-ci illərdə yenidən bərpa olundu və Şah I Abbas üçün uğurlu sonluqla bitdı – Osmanlı sultanı şahın Dərbənd və onun ətrafı üzərində

      suverenliyini tanıdı.

      38 XVI yüzildən başlayaraq Qafqaz hakimləri himayə olunmaq xahişi ilə dəfələrlə Rusiyaya müraciət etmişdilər. Bu kimi müraciətlər XVIII yüzilin əvvəlindən etibarən tez-tez olurdu. 1722-ci ilin yayında I Pyotr Qafqaza yürüşə

      başladı. Dağıstanın düzənlik qisminin hakimləri I Pyotru pişvaz etdilər və ona qiymətli hədiyyələr gətirdilər. Avqustun 23-də I Pyotr Dərbəndə daxil oldu.

      “Bu şəhərin naibi, – deyə I Pyotr Senata yazırdı, – bizi qarşıladı və qapıların açarını təqdim etdi. Doğrudan da, bu adamlar bizi səmimi sevgi ilə qarşıladılar və elə sevinirdilər ki, elə bil onları mühasirədən qurtarmışdıq”. (Соловьев

      С.М. История России. кн. IV, т. XVI-XX. c. 677). Həmin vaxt Şamaxı, Sal-yan, Rəşt, Bakı, Tiflis, İrəvan və digər yerlərin təmsilçiləri də I Pyotrun yanına gələrək onlara dəstək olmasını və Rusiya təbəəliyinə qəbul olunmalarını xahiş etmişdilər. Lakin çox tezliklə Pyotr əsas qüvvələrini də götürüb Rusiyaya qayıtdı. 1723-cü ilin yazında sultanın ordusu Qafqaza daxil oldu. Bundan bərk qorxuya düşən Səfəvi şahı Rusiya ilə onun Xəzəryanı vilayətlərə hüququnu tanıyan müqavilə bağladı. Bu addım Osmanlı-Rusiya münasibətlərini daha da kəskinləşdirdi, lakin qaçılmaz kimi görünən müharibəni 1724-cü ilin İstanbul sülhü sayəsində təxirə salmaq mümkün oldu. Sultan Xəzəryanı əyalətləri Rusiyaya könüllü olaraq birləşən torpaqlar kimi tanıdı. Lakin bu əyalətlər Rusiyanın tərkibində çox qalmadı. 1735-ci ilin Gəncə müqaviləsinin şərtlərinə

      görə Rusiyanın Şimali Azərbaycandakı cənub sərhədləri Terek çayına qədər geriyə çəkildi (Пайчадзе Г.Г. Русско-Грузинские отношении в 1725-1735

      гг. Тбилиси, 1965; Абдуллaев Г.Б. Азербайджан в XVIII веке и

      взаимоотношение его с Россией. – Баку, 1965).

      39 Nadir şah – Dağıstanı itaətə gətirmək üçün 10 ilə yaxın müharibə edib. Bizim müəllifin iddiasının əksinə olaraq, dağlar ölkəsinə dəfələrlə viranedici basqınlara baş vuran Nadir şah o yerləri özünə tabe edə bilməyib. Bu bir yana, dağlıların vuruşa-vuruşa geri çəkilən dəstələri onları dağların dərinliklərinə

      cəlb etmiş və Andalal döyüşündə onun qüvvələrini məğlub etmişdilər (Сб.

      РИО, т.96, док.III). Məğlubiyyətlə barışmayan Nadir şah 1747-ci ilin yazında öldürülənə qədər Dağıstanı fəth etmək fikrindən daşınmırdı, lakin bu, alınmadı.

      44

      müsəlmanlar öz xanlıqlarını qurdular40 və bu xanlıqlar 1806-cı ildə Dağıstan ruslar tərəfindən qəti olaraq tabe edilənə qədər öz varlıqlarını qoruyub saxladılar41.

      40Nadirin ölümündən və şah qoşunlarının bu diyardan qovulmasından sonra

      “hər əyalətin bir-birindən asılı olmayan hakimləri peyda oldular” (A.Bakıxa-nov). Lakin xanlıqların yaranmasını heç bir halda mexaniki olaraq yalnız Nadirin ölümü ilə bağlamaq olmaz. Bu prosesin dərin sosial-iqtisadi kökləri vardı, sosial münasibətlərin inkişafı ilə şərtlənirdi və bütün əvvəlki tarixi hadisələrlə hazırlanmışdı (Абдуллаев Г.Б. Указ.соч., с.71). Elə həmin dövrdə