Rus istilasından öncə Azərbaycanda xanlıqların siyasi rejimi feodalizm, dərəbəylik şəklində idi. İdarə etmə haqqı yalnız xana məxsus idi. Polisiye işləri xanın təyin etdiyi naiblər tərəfindən icra olunurdu. Əsgəri işlər “Çapar” adlanan seçilmiş şəxslər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Yolların üstündə yerləşən asayiş idarələrinə “Çaparxana” deyilirdi. Eyni zamanda xanlığın təhlükəsizliyinin təmin olunması və poçt işlərinin görülməsi məsələsinə də çaparlar baxırdılar. Xanlıqların özlərinə məxsus vergi sistemləri mövcud idi. Bu vergi kəndlərdən məhsul, şəhərlərdən isə nağd pul şəklində alınırdı. Hər bir xanlığın mis və gümüş sikkəsi ilə mizan və ölçüsü var idi. Bir xanlıq daxilində bütün xanlıq sikkəsi istifadə edilə bilərdi. Həm mülki, həm də idarəetmə sistemləri şəriət və adətlərə görə təşkil olunurdu. Ədalət işləri (Haqqı qəza) şəriətə əsaslanan məhkəmə ilə tənzimlənirdi. Bu məhkəmələr həqiqətən də ədalət rəmzləri idilər. Bunu təsdiqləyən hadisə kimi, rus işğalından sonra Gəncə xristianlarının şikayətlərinin rahatlıqla Gəncə məhkəməsinə ünvanladıqlarını göstərə bilərik. Qazıları xan özü təyin edirdi. Məhkəmə hökmləri xanlıq tərəfindən ya icra edilir, ya da rədd olunurdu. Ölüm cəzası xanın səlahiyyətləri daxilində idi.
Cinayət və kiçik günahlara bəylər, naiblər və xanlar cəza təyin edirdilər. Xanın hökuməti icra etdiyi yer “Divanxana” adlanırdı. Ordu sülh dövründə xana aid süvari dəstədən və bəylərin evlərindəki tüfəngçilərdən, döyüş zamanı isə naib və bəylər vasitəsi ilə əhali arasından seçilən könüllülərdən və şəriət rəhbərlərinin süvari dəstələrindən ibarət idi. Baş komandir xanın özü idi. Müharibə elan etmək, sülhə razı olmaq xanın səlahiyyətlərində idi.
Ərazinin mülkiyyət haqqı da xana məxsus idi. Bu ərazilər rəiyyətin istifadəsinə verilmişdi. Həmin torpaqlar idarə etmək üçün bəylərə verildiyindən rəiyyət üzvlərindən vergi almaq işi də məhz onlara tapşırılırdı. Lakin bu torpaqlar xanın icazəsi olmadan bəyin oğluna miras kimi keçə bilməzdi. Bəy bu torpaqları sata bilməzdi. Bəy sadəcə öz torpağı hesab olunan ərazinin məhsulunu istifadə edə bilərdi. Bu torpaqlarda isə əhalinin işlədilməsi mükəlləfiyyət hesab olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarındakı rəiyyətlə Rusiyadakı, Gürcüstandakı rəiyyət eyni deyildi. Azərbaycan kəndlisi əkib-biçdiyi məhsulun sahibi özü idi. Halbuki Rusiyada 1862-ci ilə qədər “mujik” adlanan rus kəndlisi əsir hesab olunurdu və öküz, inək kimi satılırdı. Rusların bu ictimai geriliyi Azərbaycanı işğal etdikdən sonra bizim ərazidə də tətbiq olunmağa başladı. Hərbi gücü çıxmaq şərti ilə rus idarəetmə sisteminin xanlıqlardan üstün tərəfi yox idi. Rus müstəmləkəçiliyini tədqiq edən İvanenkonun fikirlərinə əsasən deyə bilərik ki, rus idarəsinin qədim xanlıqlardan fərqi Rusiyada yalnız kişilərin deyil, həm də qadınların qırmancla döyülməsidir. (Məmməd Əmin Rəsulzadə, “Türk İslam ensiklopediyası”, c. 45, 1942, s. 719-720)
Avropadakı feodalizm dövrü, kilsənin toplumun istər mənəvi, istərsə də maddi varlığına mütləq şəkildə hakim olduğu dövrdür. Hər növ cəmiyyət hadisəsində katolik kilsəsinin damğası var idi. Azərbaycanda xanlıqlar dövründə islam dininin əsas din olduğunun şahidi oluruq, bununla yanaşı katolik kilsəsinin təsirinin olmadığını da görürük. Hətta mədəniyyət sahəsini araşdırarkən belə, qatı dindarlığın olmadığı qənaətinə gəlirik. Xanlıqlar dövrünün sosial özəlliyi xalqın öz arasındakı münasibətlərinin torpaqla bağlı olmasıdır. Sənət əl sənəti idi. Ticarət isə əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları ilə, əldə hazırlanmış sənətkarlıq nümunələrinin alış-satışı və ya bəzən mübadiləsi nəticəsində yaranırdı. Xan və bəyin xalq üzərindəki təsiri Dvoryaninin (saraydakı rus mülkədarı) və ya Avropalı bir feodalın “mujik” və ya kölə adı verilən “servaj” üzərindəki təsirindən qat-qat daha yüngül mahiyyət daşıyırdı. Bu xalqın lehinə idi. Çünki bəy torpaq üzərində mülkiyyət hüququna sahib deyildi. Buna görə də kəndliyə yaxşı davranmağa məcbur idi. Digər tərəfdən torpaq mülkiyyətinə sahib olan xan torpağı birbaşa idarə etmirdi. Bu vəziyyət isə kəndlini xanın və bəyin ağır təzyiqlərindən qoruyurdu. Bu mövzu barəsində mühacirət həyatında material yoxluğu üzündən məlumat əldə etmək çox çətindir. Firidun bəy Köçərli şair Zakirin həyatından bəhs edərkən deyir ki: ”Zakirin sənəti mülkədarlıq və maldarlıq olduğu üçün vaxtını özünəməxsus şəkildə Xıdırıstan kəndində əkinçilər və köçərilər arasında keçirirdi. Yay-qış demədən hər zaman onların yanında olan Zakir özünü “tərəkəmələşmiş” hiss edirdi. Onların ehtiyacını, sevincini, kədərini də özününki hesab edirdi. Son dövrə qədər bizim bəylərin hamısı belə davranırdılar. İndi bəylər də, mülkədarlar da başqa cür dolanmağa başlayıblar. Öz halal qəsblərini darğalara və nökərlərə verərək şəhərə köçüblər. Günlərini bazarda, meydanda, çayxanada, klublarda boş-bekar keçirirlər. (Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Materialları, c. I, ikinci hissə, s. 448, Bakı, Azərnəşr-1925)
Xanlıqlar dövründə kəndlərdə xanın torpaqlarını idarə edən bəylər rus çarının fərmanı ilə idarə etdikləri torpağın sahibinə çevrildilər. Bununla da xanlıqlar dövründəki kəndli-bəy münasibətləri aradan qalxmış oldu və rusların idarəetmə sisteminin tətbiqinə başlandı. Torpaq üzərində mülkiyyət haqqına sahib olan bəylər artıq kəndli ilə pis davranmağa başladılar, kəndlərdəki əraziləri cahil darğa və qullara verərək özləri şəhərlərə köçdülər. Kəndlilər üzərindəki təzyiqləri isə artmış oldu. Rusların Azərbaycana gətirdikləri yeni mədəniyyətə bir nümunə… Bəyləri öz tərəflərinə çəkməklə çar Rusiyası bununla da özünə yerlərdə dayaq yaratmağa çalışırdı. Bu səbəblə də bəyi mal sahibi edərək mənfəət qazandırmağı zəruri hesab edirdilər. Belə olduqda Firidun bəy Köçərlinin yuxarıda dediyi kimi bəylər artıq “kəndlilərin sevincini öz sevincləri, qara günlərini isə öz pis günləri” kimi görmədilər.
1862-ci ilə qədər Rusiyada qul kimi yaşayan mujikin ürək ağrıdan durumunu anlamaq üçün o dövrün qəzetlərində tez-tez oxunan yüzlərlə elandan birini nümunə olaraq veririk: “Köhnəlmiş bir araba ilə iki gənc qız satılır. Gənc və sağlam olan qızlar hətta toxuculuğu da bilirlər. Təcrübə üçün baxmaq mümkündür.” (Mirzə Bala, “Azərbaycan Milli Hərəkatı, Berlin, 1938, s. 24)
QAFQAZ VƏ AZƏRBAYCANIN “QARA BƏXTİ” VƏ XALQIN SOSİAL-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Tanrı təbiət, coğrafiya və tarix baxımından Qafqazı və Azərbaycanı keçid yolu üzərində yaradıb. Altay dağları, Qaraqorum çölü, Ural dağları, Sibir, Rus çölləri ilə Türküstan ovalıqlarından qopan türklər, monqollar, ruslar və başqa imperatorlar həmişə bu keçiddən keçərək cənuba doğru axın ediblər. Ardı-arası kəsilməyən və hələ də davam edən qanlı, çətin mübarizələr, axınlar Qafqaz xalqlarında eləcə də Azərbaycan xalqında xüsusi və ortaq sosial psixologiyanın meydana gəlməsinə və toplum xarakterinin formalaşmasına səbəb oldu. Qafqazlı hərəkətli, mübariz, çalışqan, cəsurdur, onlarda sərkərdə ruhu var. Professor Sosıyev “Azərbaycan