Müəllif baş verən dəhşətli və qlobal hadisələrin fonunda onların hansı niyyətlərə xidmət etdiyini elə rus siyasətçi və tarixçilərinin öz məxəzlərinə dayanaraq izah edir. “…Azərbaycanın dünya var olduqca yaşayacaq əfsanəvi qəhrəmanı Cavad xan verdiyi sözün üstündə durdu. Sisianov Gəncə qalası divarları üstündə onu ölü tapdı. Beləliklə də Kasparinin dediyi kimi, İran və Hindistana gedən yollar ruslar üçün açılmış oldu. Kaspari deyirdi ki, Gəncə işğal olunmayınca bu mümkün olmayacaqdı.”
Müəllifin üslubunun bütün əsərlərindən görünən, ancaq birinci olduğu üçün bu geniş həcmli oçerkdə daha önəmli şəkildə nəzərə çarpan bir xüsusiyyətini nəzərə çarpdırmaq lazımdır; belə ki, müəllif müxtəlif hadisələri, faktları, onlar arasındakı əlaqələri şərh edərkən həmin dövrün və milli şüurun səciyyəsini parlaq şəkildə əks etdirən ricətlər edir, daha önəmlisi isə bunu Azərbaycana kənar baxışla izah etməyə çalışır. Kənar baxış bu əsəri oxuyan oxucunun bütün hiss və həyəcanlarını “görməyə” qabildir. Gəncənin işğalından bəhs edərkən bu qanlı hadisənin xalqın duyğu və həyəcanlarından keçib bədiiləşmiş nümunələrindən də vaz keçmir, əksinə hadisələrin bütün dramatizminin bədii lövhələrdə necə əks edildiyini son dərəcə lakonik tərzdə təqdim edir. Başqa bir nümunə. Müəllifin şəhadətinə görə, XIX əsrin ortalarında Bəhailik təriqətinə mənsub Qəzvin hakiminin qızı Tahirə Gürretüleyn Nəsrəddin şahın əmri ilə diri-diri yandırılır. Ona nəsihət edilir: Məzhəbini tərk et, şah səni bağışlar. Azərbaycanlı şairənin cavabı gecikmir:
Mən demərəm kim sən səməndər ol da ya pərvanə ol,
Çünki yanmaq niyyətimdir, dönmə gəl mərdanə ol…
Yaxud: “…Rəhmətlik general İsmayıl Berkok “Tarixdə Qafqaz” adlı əsərində qafqazlıların sosial-psixoloji xarakterinə misal kimi Lermantovun “Mıtsıri” poemasından bir hissəni türk dilinə tərcümə edərək göstərmişdir. “Mıtsıri” poemasında Qafqaz dağlıları ilə ruslar arasında gedən döyüşlərdə 5-6 yaşlarında əsir götürülən bir uşağın keşiş kimi yetişməsi üçün Gürcüstanda yerləşən “Mıtsıri” monastrına verilməsidən bəhs olunur.” Poemadan məlum olduğu kimi, bu uşaq vaxt gəlir dörd divar arasında sıxılmağa başlayır və dağları, qayaları yerindən oynadan fırtınalı bir gündə monastrdan qaçır. Meşədə kaftar ilə qarşılaşır və onunla boğuşmağa başlayır. Kaftarı boğub öldürməyi bacarsa da özü də ölümcül vəziyyətdə yaralanır. “…Meşədə ölümlə qarşı-qarşı dayanan bu kiçik uşağı tapırlar və monastra geri gətirirlər. Lermantov ölüm ayağında olan bu uşağı danışdırmağa başlayır. “Mən bu monastrda olduğum müddətdə vətənimi, vətənimin gözəlliklərini, millətimi, millətimin məğrur, mübariz simasını düşünmüşəm. Bu düşüncə məni yandırıb yaxan bir alov kimi idi. Bu düşüncə məni insanın ruhunu boğan, dualarla dolu havasız monastrdan mübarizəli və möcüzəli həyata çağırırdı. Göz yaşları töküb, dərd çəkməkdənsə vətənim olan tanımadığım o müqəddəs torpaqları öpməyə and içdim.”
Rus işğalından sonra Azərbaycanda şərait təbii ki, büsbütün dəyişir və bu kardinal dəyişmələrə paralel şəkildə qaçaqçılıq hərəkatı alovlanır. İqtisadi cəhətdən iki sistemin qarşı-qarşıya gəlməsi, kapitalizmin ilk rüşeymlərinin görünməsi və Azərbaycanda az sayda olsa da kapitalist müəssisələrinin yaranması onu öz məhvərindən ayırır, hansı məqamlardasa işğalçı siyasətin güddüyü hədəflər xalqın xeyrinə işləyirdi. Yəni, kimsə, hansı siyasi doktrinanın gücünə olursa-olsun başqa bir xalqı diz çökdürüb ona hər şeyi qəbul etdirmək gücünə malik deyildir. Bir tərəfdən boğulan, ağzı qapanan mənbə digər tərəfdə bütün gücü ilə püskürə bilər. Müəllif bütün bu ziqzaqlı, qəliz tarixi şəraitin gətirdiyi ziddiyyətləri o dövrdə mədəni vəziyyətlə yanaşı, paralel müstəvidə araşdırır və yuxarıda təsbit edilən cəhət – gücün, enerjinin boğulduğu anda başqa bir müstəvidə əyaniləşməsi ideyası öz təsdiqini tapır. Müəllif Azərbaycan mədəniyyətinin o dövrdə inkişafının bütün parametrlərini dolğun şəkildə verə bilmək üçün həm həmin dövrün mədəni simasını yaradan şəxsiyyətlərin bioqrafiyasını, həm də ən səciyyəvi əsərlərini təhlil edir. Vaqif, Vidadi, Mirzə Kazım bəy, Zərdabi, Zakir, Bakıxanov, Axundzadə və başqa şəxsiyyətləri məhz XIX əsrin yenilənmə kontekstində araşdırmaqla əsas ideyasını (xalq öz kökündən aldığı enerjini, çınqını nə olur-olsun özünəməxsus tərzdə müxtəlif dönəmlərdə əyaniləşdirir və yoluna işğalçılıq kimi maneələr çıxdıqda belə bu təməl niyyətini daha böyük istək və ehtirasla ifadə edir) təsbit etməyə çalışır. Hüseyn Baykaranın bir alim kimi tarixi hadisələrə baxışında bir mühüm amili nəzərə çarpdırmaq həm də Azərbaycan mühacirətşünaslığı üçün önəmlidir. O, adı çəkilən şəxsiyyət və mədəni hadisələri xalqın taleyi, daşıdıqları missiya, bu missiyanın əyaniləşən qənaətlərinin tarixin və mədəniyyətin sonrakı inkişafında hansı cəhətlərlə qovuşub millətin azadlıq ideyalarının püxtələşməsinə stimul verdiyini bir tam şəklində götürür. Hüseyn Baykara bütün mövcud faktları diqqətdə saxlamaqla, onlardan hansısa birini unutmamaqla əslində ideyaların inkişaf stixiyasını təhlil edir. Hansı dövrdəsə, deyək ki, XVIII əsrdə, yaxud XIX əsrin birinci yarısında hansısa ədəbi şəxsiyyətin deyək ki, “millət” və bu qəbildən olan sözləri işlədib-işlətməməsi şərt deyil, əsas olan ümmətdən millətə inkişaf yolunda bu şəxsiyyətlərin xalqın dilində nələr yaratması, dünya elmi və mədəni irsi ilə hansı kontekstdə səsləşib-səsləşməməsidir. Çünki ana dilində yazılan hər bir bədii əsər, bu dilin sərhədləri daxilində reallaşan hər bir mədəni hadisə o xalqı yaşadan, həyatını fırtınalardan keçirən böyük bir enerji mənbəyidir. Bu mənada Hüseyn Baykara haqlı olaraq məhz Qasım bəy Zakiri Azərbaycanın oyanış dövrünün ilk şairi adlandırır və onu İtalyan intibahı dövrünün nadir şəxsiyyəti – Petrarka ilə müqayisə edir. Diqqət edin: “…Zakir dövrünün şairləri arasında “Vətən”kəliməsini ən çox işlədən Azərbaycan şairidir. Buna görə də İtalyanın intibah dövrü şairi Petrarkadan heç bir fərqi yoxdu. Onu Azərbaycanın oyanış dövrü şairi adlandırmağımızın səbəblərindən biri də məhz budur. O, vətəni Azərbaycanı digər ölkələrdən üstün tutmuş və sevmişdir. Şeirlərindən birində Azərbaycanın Hicaz, Nişapur və İraqdan üstün olduğunu qeyd edir:
Axtarmaq ilə mövsümü gülzar ələ düşməz…
“Azərbaycanı”
“Hicazə”,