Kərəm rusca bilmirdi, ona görə əvvəlcə bir az narahat oldu. Fikirləşirdi ki, görəsən pristav kazaklarla nə danışır? Yoxsa onun burada olduğunu xəbər verirdi? Bəlkə silaha əl atsın?.. Sonra o, Abbas bəyin özünü sakit, laqeyd aparmasından, gərnəşməsindən başa düşdü ki, söhbət onun xeyrinədir. Odur ki, pristav üzünü ona tərəf çevirəndə ondan bir söz soruşmadı. Amma gözlərindən yenə də sual yağırdı. Bunu hiss eləyən Abbas bəy:
– Qaladan dustaq qaçıb, onu axtarırlar, – dedi və təmiz bir stəkan-nəlbəki götürüb samovara yaxınlaşdı. Kərəm bayaq yolda onu ötüb keçən başıaçıq, ayağıyalın, üzü tüklü atlını xatırladı....
Abbas bəy samovardan süzdüyü çayı Kərəmin qarşısına qoydu və köhnə bir tanış kimi səmimiyyətlə dedi:
– Bəlkə bir tikə çörək yeyəsən?
– Çox sağ ol, – dedi Kərəm və ayağa qalxdı. – Sənin bu hörmətin duz-çörək qədər qiymətlidir. Mənə sığınacaq verdiyinə görə çox sağ ol, yaxşılıq heç vaxt itməz!.. Çalışaram ki, mən də bunun əvəzini çıxam. Amma bir xahişim nar. Qarışıqlıqda mənim üstümə gəlmə. Sonra peşmanlıq çəkərəm…
Abbas bəy bu zaman nə isə xoş bir hiss keçirirdi, elə bil üzərinə düşən böyük hökumət tapşırığını yerinə yetirmişdi.
Kərəm getmək istəyirdi. «İnanmaq yaxşıdı, amma lap çox inanmaq qorxuludur!». Pristav bu hislərdən ayazıya bilərdi…
Abbas bəy küçəyə çıxdı. Bulağın başında dayanıb sağa-sola göz gəzdirdi. Səhəngini su ilə doldurub oradan aralanan qadın tini burulanda, pristav həyətdə atın belində hazır dayanan Kərəmə işarə elədi. Kərəm böyük darvazanı azca aralayıb atın başını buraxdı. Kəhər qanad açdı. Kərəm Bolus-Kəpənəkçiyə, Emin ağanın görüşünə yollandı.
Onun arxasınca baxan Abbas bəy həm təəssüf, həm də rahatlıq hissilə düşündü: «Mərdliyə, cəsarətə bax. Ağla, ağayanalığa bax! Xalqın nə igid ürəkli oğlanları var… Amma hayıf ki, onların hərəsi bir diyardadır. Kimisi Kərəm kimi çöllərdə, kimisi qazamatlarda…»
Bu əhvalat tez bir zamanda şəhərdə, kənddə ağız-ağız gəzdi. Amma buna inanan da vardı, inanmayan da. Dövlət adamlarının isə əlində dəqiq sübut yox idi. Ona görə də bu dedi-qoduya inanmırdılar.
Sonralar Peterburqda çıxan. «Vestnik prava» jurnalı bu hadisəni belə qiymətləndirəcək: «…Pristav Şərq qonaqpərvərliyinin müqəddəs qaydalarını poza bilmədiyinə görə, onu gizlətmişdir. Qanuni hakimiyyət nümayəndəsinin bu cür hərəkəti, əlbəttə, Şərq adət və ənənələri ilə tanış olmayan adam üçün qəribə görünər. Əslində isə pristav çıxılmaz vəziyyətdə qalmışdır. əgər o öz çağırılmamış qonağını ələ versəydi, Kərəmin tərəfdarları tərəfindən alınacaq qanlı intiqam bir yana, pristavın öz qohumları, öz dostları ondan bir əclaf, satqın kimi üz döndərərdi…»
…Lakin qonaqpərvərlik adəti heç də müsəlmanı məcbur etmir ki, hər alçağı öz evində gizlətsin. Onlar yalnız o cinayətkarlara sığınacaq verirlər ki, o, müəyyən bir səbəb üzündən özündən asılı olmayaraq, günah işlədir. Hər adam öldürən qaçaq və ya soyğunçu deyil…
…Öz ləyaqətlərini qoruyarkən cinayət edən adamlar bəzən cəmiyyət içində şan-şöhrət qazanırlar. Kərəm hələ qaçaq düşməmişdən əvvəl camaatın gözündə məhz belə bir qəhrəman idi…»
KƏSƏMƏNDƏ ŞİMŞƏK ÇAXDI
Şəhərdən qayıdan Oruc ağa yorğun idi. Yar-yarağını bir-bir üstündən açıb Cavahir xanıma verdi. Çuxasını çıxarıb talvarın dirəyindən asdı. Sonra da damın sulanıb süpürülmüş kölgəsində salınmış palazın üstündə oturdu. O, iki gün idi ki, Tiflisdə idi. Ətlik üçün qəssablara verdiyi yüz qoyunun haqq-hesabını almağa getmişdi. Nökər Rəhim onu gözləyirmiş kimi sanki qeybdən yanında hazır oldu.
– Ağa, izn ver… – dedi və kişinin hər dəfə güclə geyinib soyunduğu xrom çəkmələri dartıb çıxarmağa başladı. Rəhim aralanan kimi qaravaş Səkinə gəldi. Əlində aftafa-ləyən vardı. Ağa əl-üzünü yuyub sərinləndi. Mütəkkəyə dirsəklənib yanına gələn Cavahir xanıma:
– Bir yaxşı bozartma bişirtdir, – dedi – şəhərdə hansı xörəyi yeyirəmsə canıma sinmir.
Cavahir xanım Səkinəyə göstəriş verdi ki, tez bir ocaq qalasın.
– Uşaqlar hardadı? – ağa soruşdu.
Cavahir xanım mehriban və ürəyi yumşaq bir qadın idi. Nurani sifətindən, ağ birçəyindən bilinirdi ki, cavanlığında gözəl olmuşdur.
– Məmmədlə Yusif Ağstafadan hələ qayıtmayıblar. İsrafil də Kərəmlə indicə Kürə çimməyə getdilər.
Bu vaxt İsgəndər həyətə daxil oldu. O, Oruc ağanın sərkarı idi. Ağa ilə salamlaşandan sonra dedi:
– Qaraçöpdən çapar gəlmişdi. Murğuz oğlu Məmməd sabah bizi oğlunun toyuna çağırır.
– Çağırır, gedərik, – dedi ağa. – Allah xeyir işini mübarək eləsin. Dədə-bava dostluğu belədir daa…
– Allah qayım-qatın eləsin! – İsgəndər əlavə etdi. Arxalığının cibindən kəhrəba təsbehini çıxardan ağa buyurdu:
– Gədələrə tapşır, dörd kəhər yəhərləsinlər. İsgəndər duruxdu: «Dörd at nə üçün?» Sərkarın marağını dərhal duyan ağa belə söylədi:
– Deyirəm İsrafillə Kərəmi də özümüzlə aparaq. Daha onların da bığ yeri tərləyib. Kişilər cərgəsinə qoşulub xeyrə-şərə gedən vaxtlarıdı…
Bu sözlər İsgəndərin də ürəyindən oldu.
– Əlbəttə, – dedi – ata dostu oğla mirasdı. Getsinlər, görsünlər, götürsünlər…
Kişi təsbehin xırda dənələrini barmaqları arasında asta-asta çevirərək başı ilə İsgəndərə işarə elədi ki, otursun. İsgəndər palazın üstündə ağa ilə üzbəüz əyləşdi, Cavahir xanım onlara samovardan çay süzdü.
…Əlqərəz, səhər tezdən dördü də atlandı. İki ata, iki oğul. Nökərlər köhlənləri çimizdirib quyruqlarını düyünləmişdilər. Atlar cilov gəmirirdi.
Ceyrançölün ildə bir ay yaşıl libasa bürünən vaxtı idi. Düzlərdə, irəmələrdə sirkan, yovşan, qarağan otları baş qaldırmışdı. Səhər-səhər bu şehli yaşıllığın sinə-sinə səpələnmiş naxır, ilxı və qoyun-quzu sürülərinin sayı-hesabı yox idi. göz işlədikcə uzanan düzənliklərdəki yataqların sayını bacalardan burula-burula qalxıb buludsuz göylərdə əriyən tüstülərdən bəlli etmək olardı.
Atlılar gah torpaq yolla, gah kəsə cığırlarla irəliləyirdilər.
Ekiz qardaşlar kimi çərkəzi çuxa geyinmiş İsrafillə Kərəmin atları qabaqda qoşa səkirdi. Oğlu ilə fəxr eləyən Oruc ağa:
– Yaxşı övlad ata-ana dayağıdır – dedi.
İsgəndər də gözü ilə Kərəmin boy-buxunun oxşayıb dedi:
– Allah