ул куйган икән…
Думави шигырьләрендә сыкрану, шикләнү авазлары яңгырый. Бу – реакция елларындагы төрмәләр, судлар белән җәфа чиккән хезмәт ияләренең авазы. Тормыш, Думавича төрмәләр, хәбесләр, җәлладлар белән тулы.
Күп еллар ятамын кап-караңгы
Төрмәдә, тавыш юк, тып-тынлык.
Аңладым: бер хәбестән
Икенчегә
Казаклар ул адәмне илтә иде.
Күрәмсез? Рәшәткәгә бер кош кунган,
Каян син килдең монда, әй гөнаһсыз?
Юк исә мәхбүсләрнең берен танып,
Төрмәгә керимме, дип торамсыз!
Күргәнебезчә, шагыйрьнең әйләнә-тирәсендәге бөтен тормыш гөнаһсызга яшь коюдан, гаепсезләрне тоткын итеп газаплаудан гыйбарәт. Бу безгә мәгълүм булган, матбугатта басылып чыккан шигырьләр генә. Ләкин тентү киләсе көнне һәм төнне Думави үзе дә, аның шәкертләре дә, мичләр тутырып кәгазь ягалар. Бубый урамындагы кар иртәгесенгә кап-кара булган иде, дип искә алалар шәкертләр ул көн турында. Ихтимал, Думавиның безгә мәгълүм булмаган, матбугатта чыгып өлгермәгән шигырьләре дә шунда һәлак булгандыр. Ниһаять, моңа кадәр Думави өчен абстракт куркыныч булып килгән зиндан, тоткынлык конкретлаша. Төрмә камерасында шагыйрь кулына каләм ала.
Моңланып, мин дә тәрәзә
Алдына килсәм әгәр:
«Кит югал!» – дип каршы ала
Мине төрмә сакчысы.
Мин китәм, әмма табигать
Кызгана бугай мине –
Койма артыннан карап
Кала миңа ай яртысы.
Шулай итеп, татар әдәбиятына төрмә темасы килеп керде. Патша Россиясе – үзе халыклар төрмәсе, һәм бу «халыклар төрмәсе» дигән сүз һич тә абстракция түгел, ә чынбарлык иде. Унынчы елларда Россиядә төрмә ишекләре, богаулар тавышына халык ыңгырашуы кушылган. Шуңа күрә татар әдәбиятына бу авазларның килеп керүе ул табигый бер күренеш булды.
Төрмә очерклары
Яңа революцион күтәрелеш елларында патша төрмәсе турында фаш итүче политик очерк жанры туа. Шул елларда туган төрмә очеркларының иң характерлыларыннан икене – дин реформаторы, мәгърифәтче язучы Г. Буби һәм З. Шаһингәрәев әсәрләрен күрсәтергә мөмкин. Болар, берсе – Вятка ягында, икенчесе Самара губернасында яшәсәләр дә, икесе дә бер язмыш кичерәләр. Беренчесе яңача укыткан өчен доносчы Ишми корбаны булса, икенчесе, рус класслары, һөнәр мәктәпләре ачып җибәргән өчен, доносчы ахун Ш. Гаделев корбаны була. Ни өчендер З. Шаһингәрәев тә Г. Буби, Н. Думави, Ш. Саттаровлар утырган Сарапул төрмәсенә китерелә.
Г. Бубиның Сарапул төрмәсе турындагы кулъязмалары әлегәчә басылмаган. Хәлбуки, патша администрациясе, чиновниклары, бюрократлар, патша суды, төрмәсе турында ул очеркларда искиткеч бай материал бар. З. Шаһингәрәевнең очерклары исә «Төрмәләр хатирәсе» исемендә 1913 елда Казанның «Милләт» матбагасында басылып чыга.
Башта Г. Буби очерклары турында берничә сүз. Бу очеркларда без патша Россиясендәге