“Het die wagte dit dan toegelaat?”
Die SS-wagte, wat lankal gewoond was aan die toneel, het geduldig gewag tot almal hul houers volgemaak het. Alles om nie paniek te veroorsaak onder so ’n skare mense nie. Wanneer almal se dors geles was, kon die orde herstel word. Dan is hulle beduie om verder te gaan, nou weer in rye van vyf, met ’n gruispaadjie langs na ’n ondergrondse betonkamer. Bo die ingang het verskillende tale aangedui dis ’n stort- en ontsmettingsfasiliteit. Dié bord het diegene wat niks vermoed het nie, maar ook dié wat die ergste verwag het, gerusgestel. Hulle was eintlik blymoedig toe hulle met die trappe afgaan. ’n Voorreg, dag hulle, om vyf dae se vuil af te was.”
“O nee,” bibber Sarah.
Henok steek sy hand na haar toe uit, maar sy hou hare vasgeklem in haar skoot.
“Onder het hulle in ’n ruim, witgekalkte, helder verligte vertrek van omtrent 200 m lank uitgekom. Daar was pilare al met die middel langs en banke teen die mure aan beide kante. Bokant die banke was genommerde klerehangers. Orals was kennisgewings op om te sê mense moes hul klere in netjiese hopies vasbind, dit dan aan die hake ophang en die nommer op die klerehanger memoriseer sodat hulle sal weet waar om dit te vind as hulle van hul stort terugkom. Hul skoene moes hulle ordelik langs mekaar daaronder neersit.”
“Duitse ordelikheid,” sê Henok bitter.
“Presies. Dis wat die meeste mense seker gedink het. In werklikheid is dit alles gedoen sodat die Reich se burgers in Duitsland nie skoene sou kry wat onpaar is nie. Dieselfde het vir die klere gegeld – dit was belangrik dat die gebombardeerde Duitse volk dit in ’n goeie toestand sou ontvang. Nou, in die grootste gaskamers was daar ongeveer tweeduisend mense in die vertrek …”
“Kan nie!” roep Sarah
“Kón!” Yitzchak se mond verstyf. “Daar was tweeduisend mense op ’n slag. Oumense, vroue en kinders. Dan kom die SS-soldate by die trappe af. Die bevel word onmiddellik gegee. ‘Ontklee! Uittrek! Alles! Tien minute!’ Mense dag eers hulle het nie goed gehoor nie. Maar die bevel word herhaal. Dit het die bejaardes, mans, vroue en kinders mekaar sprakeloos laat aankyk. Dan was daar meteens nie meer twyfel nie. Iets vreesliks was op die punt om te gebeur.”
“Maar hoekom was daar geen verset nie?” wil Sarah weet.
“Jode het gewoond geraak aan situasies waarin hulle gedwing is om enigiets te doen, Sará. In elk geval, wat dink jy sou gebeur het as dié mense hulle verset het? Die SS was immers tot die tande gewapen. Nee, hulle het hul klere stadig begin uittrek. Die heel oues, die gestremdes en die geestelik versteurdes is deur lede van die Sonderkommando gehelp. Binne tien minute was almal naak. Hul klere was op die hangers en hul skoene was netjies neergesit. Elkeen het sy hanger se nommer in sy kop gehad.”
“Ek kan my dit nie voorstel nie,” prewel Henok.
“Nee, ’n mens kan nie. Miklós skryf verder die SS-manne het dan deur die massa na voor gedruk tot by stewige, baie wye eikehoutdeure. Hulle het albei oopgemaak. Die kaal mense het mekaar verdring om na binne te gaan, beskaam oor hul naaktheid. Miskien steeds hopend dat dit tog slegs is om ontsmet te word. In die chaos het kinders verskrik gegil en babas het histeries begin huil. Dit was soos vee wat by ’n kamp ingejaag word. Die vertrek was die helfte so groot soos die ontkleekamer.”
“Tweeduisend mense?”
“Dis reg. Jy kan dit in die museum in die Duitse annale gaan oplees as jy twyfel, Sará. Hier was nie banke of klerehangers aan hake nie. In die middel was groot vierkantige pilare. Dit was nie steunpilare nie, maar enorme toevoerpype met ’n soort raamwerk van gaasdraad teen die kante.”
“Vir die Zyklon B,”
“Nachon, Chanok.”
“Die gas?”
“Ken, Sará.”
Dis weer ’n paar oomblikke stil.
“Sodra almal binne is, kom daar nog ’n laaste bevel. ‘Sonderkommando heraus!’ En wanneer dié almal uit is, word die deure toegeslaan en onmiddellik gaan die helder ligte in die sogenaamde stortkamer af.”
“Verskriklik,” fluister Sarah met haar hand oor haar mond. “Ek sou dáár gesterf het. Oombliklik. Die verskriklike angs en histerie. Die kinders. Nee!”
Henok slaan sy arm om haar en sy sit inmekaar gebuk langs hom.
Yitzchak vee oor sy oë en maak sy keel skoon. Hy praat sagter toe hy voortgaan: “In daardie stadium sou ’n luukse Rooi Kruis-ambulans bo aangekom het. Twee SS-offisiere sou uitklim, een van hulle met vier groen blikke in sy arms. Hulle klim op die plat sementdak van die stortkamer en stap dan na die lae sementskoorstene. Eers nadat hulle albei gasmaskers opgesit het, verwyder hulle die swaar deksels oor die skoorstene. Dan maak hulle die blikke met ’n spesiale apparaat oop en gooi die kristalle blik vir blik deur die skoorstene met die toevoerpype na onder in die stortkamer. Sodra Zyklon B met lug onder in die toevoerpype in aanraking kom, begin dit onmiddellik verdamp. Die gas begin dan deur die gaasdraad syfer en binne sekondes vul dit die hele vertrek vol saamgehokte mense. Dit neem nie langer as vyf minute om tweeduisend van die vierduisend mense van ’n transport te versmoor nie.”
“Vyf minute is lank,” sê Henok.
Sarah sê niks. Sy kyk deur die venster na buite met haar lippe saamgepers.
“Miklós vertel dat die twee beule wat die dodelike gas afgelewer het, dan nog vyf minute wag om seker te maak hulle het die taak goed afgehandel. Dan steek hulle albei ’n sigaret aan en klim terug in die ambulans. Hulle is tevrede met die moord van duisende mense.”
Nie een van hulle praat nie.
“Hoe het hulle die lug skoon gekry sodat die Sonderkommando die lyke kon uithaal?” vra Henok ná ’n rukkie toe die stilte te swaar word.
“Suigwaaiers is ná 20 minute aangeskakel om die gas te verwyder. Die deure is dan oopgemaak en vragmotors is nader getrek. Een van die Sonderkommando-groepe het aangekom om die mense se besittings te laai – die netjiese bondeltjies klere wat hulle self gemaak het. Hulle het die klere van die skoene geskei. Alles moes ontsmet word. Daarna sou dit na verskillende verspreidingsentrums in Duitsland vervoer word.”
“Almal sê altyd die gewone Duitser het nie geweet wat aangaan nie. Hoe het hulle gedink waar kom die klere en goed vandaan?”
“Ek het nie ’n antwoord vir jou nie, Sará,” sê Yitzchak.
Hy haal diep asem.
“Wanneer die suigwaaiers feitlik ál die gifgas uitgesuig het, het daar tog nog tussen die lyke genoeg oorgebly wat ’n mens se dood kon veroorsaak. Daarom is daar ’n ander Sonderkommando-groep ingestuur met gasmaskers op en tuinslange om alles skoon te spuit.”
“Watter verskriklike gesig moes dit vir hulle gewees het om daar in te gaan.”
“Ken, Chanok, ken …” Hy trek sy asem in en begin weer. “Miklós beskryf dit in sy boek en ek het werklik geen sin om dit in besonderhede uit te lê nie. Al daardie lyke – nie oor die grond versprei nie, maar in ’n stapel in die middel. Makaber. Die gas versprei op die grond langs; dus het mense oor mekaar geklim om hoër te kom om asem te kry.”
“Mekaar vertrap om lug te kry,” prewel Sarah.
“In daardie stadium dink jy nie meer nie. Nie dat jy miskien net ’n minuut langer sal kan asemhaal as jy bo kom nie. Ál wat jy weet, is dat jy wil bly lewe. Die lyke was in mekaar verwring, met bloeiende monde en neuse. Die gesigte was onherkenbaar geswel. Tog het die lede van die Sonderkommando van hul geliefdes tussen die lyke herken. Miklós se grootste vrees was dat hy een van sy eie daar sou ontdek.”
“Was hy verplig om daarheen te gaan?”
“Dit was nie vir hom nodig nie. Maar hy het gevoel dis sy plig om daar tussen die dooies te wees. Dit was immers sy mense. En as hy