STRUISVOËL
Johan Fourie
Tafelberg
Vir Johanna, Christine, Grieta en Klein-Johan (wat al groter as sy pa is)
HOOFSTUK 1
Dit was in die kombuis waar hulle die eerste keer saamgekom het. Saamgevoeg, sou mens kon sê – drie kinders, drie bestanddele van ’n resep vir ’n goddelike poets. En Vrede, die plaas daar in die kom van die Gamkarivier, was die maat wat hulle lewens sou afmeet.
Deur die venster het die rye langpopuliere vinger na bo gewys, ongeag die seisoen. Verder weg die Swartberg, waar die wolke sulke bankies-bankies maak. Miskien sou dit reën, miskien sou die Here hulle seën. Oor die agterdeur die rooi van die voetheuwels na Oudtshoorn se kant toe, ’n kleur wat herinner het aan vuur, dat alles nog mag vergaan.
Aan die einde van als kon Marja nog die presiese datum van hulle ontmoeting onthou: 16 Desember 1880. Dit was die dag nadat haar pa sy plaas afgeteken het. Nadat hy dood is. Dit was die dag ná haar veertiende verjaarsdag. Die dag van die afloop van ’n vloed.
Die oggend voor al hierdie dinge was sy nog van die ander twee geskei soos die wit van die geel van ’n eier – van Victoria, omrede sy swart was, en Klein-Sarel was ’n seun. Maar toe sê haar pa sy moet saam met hom oorloop Vrede toe, na die Blanckenbergs toe. En sy het geweet wat daar wag. Sy het geweet van die koevert in sy baadjie se binnesak. Toe sy kla dat die warm sand haar voete brand, of hulle nie maar kon omdraai nie, het haar pa haar ’n rukkie op sy voete laat staan.
Op Vrede het niemand hulle binnegenooi nie. Ou-Sarel Blanckenberg het net met sy kierie na die stoep beduie, en Ralie Blanckenberg het op haar oorspanne manier gesê: “Kom, kom sit tog, Fourietjie, sit, Kind. ’Skuus net, ma’ onthou dissie oom se stoel daai, nè Kindjie-kind?”
Marja het haar verwonder aan hoe die antie haar hande so vinnig soos haar woorde teen mekaar vryf, asof sy taai deeg wou afvee. Sy onthou hoe haar pa met sy rug teen die muur gaan sit het, toe sy stoel effens vorentoe geskuif het sodat sy agter hom kon staan. Sy onthou die antie se stoel wat huis-in kyk. Die oom se stoel van waar hy alles kon sien – sý berg, sý rivier, sý landerye.
Onder in die volstruiskamp, ’n ent van die stoep af, het Klein-Sarel sy sê vir die volstruise gesê soos net hý kon. En sy pa het oor sy seun begin praat, soos net hý kon.
“Nou hoor nou net ’n bietjie daar. Hoor hoe vloek so ’n donnerse klein bliksempie weer vandag. Nee kyk, ek sê vir jou, Fourietjie, mý God het daai klong nie geskape nie.”
Heeltyd wat haar man so oor hulle seun praat, sit Ralie met haar rug na die lande gekeer. Sy kyk stip na die muur, asof haar huis sal verdwyn as sy haar blik ’n oomblik daarvan weghaal. Tog weet sy goed wat agter haar gebeur, dat daar tussen haar seun en die kwaai volstruismannetjie net ’n doringtak is. Nes sy ook weet van Victoria, die swart dogter wat maar altyd net so skuins agter Klein-Sarel bly. Kort-kort, wanneer sy dit waag om in haar blink ruite agter toe te loer, koes sy saam met die kinders vir die lang toonnael.
Ou-Sarel bly praat. “Die donnertjie se gemors van ’n klong het mos nie ore aan sy kop nie. Hoor mos g’n stuk as ’n mens met hom mooipraat nie. En daai kli’meid suig soos ’n bosluis aan hom vas. Nee wat, ek sê vir jou, Buurman, ek weet nie meer van vandag se kinders nie. Jy kan ook maar bly wees jy’t net dié meisiekind.”
Ou-Sarel draai skielik reguit na Marja. Waar sy agter haar pa se stoel staan, voel sy hoe haar wange warm word. Sy kyk weg, eers op na die berg, dan af op haar pa se kaalkop. Sy wag dat hy sy gewone sê sê oor die oom se vloekery: dat mens vloekwoorde nie kan verklein nie, al sit jy hoeveel tjie-tjies by, God hoor fyn. Dan sal die oom sê: ja, maar hy is ook maar net ’n mens, en God het die mens tog mos maar méns gemaak. En haar pa sal sug: ou swaer, ou swaer . . . En die antie sal sê: elke sonde het sy eie taal; die Here God verstaan ’n ieder en ’n elk, klein of groot, mens moet jou woorde tel, goed én kwaad, en wil hulle koffie hê? Dan sal die oom dalk wegkyk van haar.
Maar al wat vandag van dié verwagte gesprek kom, is haar pa wat sê: “Ai-ai, Swaer. Ai-ai.”
Marja wonder of die ander ook hoor hoe haar pa deesdae praat, asof daar weerskante van elk van sy woorde kommas rus. Asof hy heeltyd die woorde in sy mond afmeet, hulle weeg, te lig bevind en hulle dan eerder insluk as uitspoeg. Hy stem nooit meer met hulle saam oor iets nie, verskil van niemand nie. Sy voel skielik lus om met haar hand oor haar pa se kop te vryf, om die woorde by sy mond uit te vryf, soos ’n mens ’n baba se winde uitvryf. Sy wil hê hy moet vir Klein-Sarel opkom, soos hy nog altyd gedoen het. Of ten minste dan vir God. Sy mis haar ma, haar ma wat nooit stilbly nie, vir g’n niks en niemand nie. Dit voel of sy gaan huil. En sy wil nie. Dis dan haar verjaarsdag.
Marja sug. Op dieselfde oomblik haal Ou-Sarel diep asem, en dit voel vir haar asof hy net vir haar gewag het, dat hy haar uitgeblase asem opsuig, dit vir hom vat om daarmee verder oor sy seun te spoeg.
“Nee kyk, Buurman, ek sê vir jou, ou Vuurhoutjie, as ek vandag daai klong van my se tong in die hande kry, ruk ek sy harslag deur sy vuil bek uit.”
Marja wil die oom waarsku dat hy sy woorde behoort te tel. Hy kan mos nie vir haar pa so staan en Vuurhoutjie hier en Vuurhoutjie daar nie, haar ma sal dit nie toelaat nie. Haar ma sê altyd net sý, Fourietjie se wettige binne-gemeenskap-van-goedere-vrou, mag hom so noem. Net sý mag hom aansteek, en net sý mag hom met een asemstoot uitblaas.
Marja wens haar ma het saamgekom. Ma weet altyd wat om vir mense te sê, dink sy. Ma sou nie so bedees soos antie Ralie hier gesit het nie. Sy sou die oom stilgemaak het oor sy seun. Ma sê altyd: Kinders is die mensdom se hoop. Mens kyk nie na kinders deur ’n vergrootglas nie, vergroot nie klein foutjies nie. Ma sê ’n mens pas jou kinders op soos ’n suikersieke, anners val hulle later soos gangreentoontjies van jou af.
“Mens se kind bly mos maar jou kind, nè? En die duiwel issie duiwel. Kinners kry ook maar partykeers pos uit die hel,” sê Ralie uit die bloute, en Marja wonder of sy gedagtes kan lees. Sy koes half toe die antie opstaan en dit lyk of sy mik om haar oor die kop te vryf. “Daar’s goeters wat kinners nie behoort te verstaan nie; ek ga’ maak nog koffie,” sê Ralie en loop kombuis toe, koponderstebo. Vir Marja klink dit kompleet of sy vir iets om verskoning vra.
Met die antie nie daar nie kan Marja na niks anders kyk as die natgeswete koevert, wat haar pa nou in sy hand vashou nie. Toe sy dit nie meer kan hou nie, vat sy dit by hom en sit dit met ’n vinnige beweging voor Ou-Sarel op die koffietafeltjie neer, asof sy dit weggooi.
Sy staan nou langs en effens vóór haar pa, leun styf teen hom aan. Maar al sê Fourie oor en oor dankie – dankie, my kind, dankie – voel dit nie vir haar asof sy vir hom iets gedoen het nie. Dit voel nie asof sy hom troos nie, ook nie of hy haar troos nie. Niks voel vandag asof dit regtig gebeur nie.
Daar op die tafeltjie, voor die oom, lê hulle plaas op ’n stukkie papier. Hier trek haar kop en haar voete tou met haar lyf. Haar kop is hoog teen die veranda se dak. Haar voete voel swaar, asof hulle diep in die stoep insink. Miskien word ’n mens te groot vir jou skoene as jy veertien is, dink Marja. Maar dan vloek Klein-Sarel weer iets allervreesliks onder in die kamp en sy krimp ineen. Binne-in haar skiet iets soos ’n rekkie. Dit voel asof haar lyf haar kop gaan insluk, haar voete haar wind gaan uitskop. Sy hoor hoe Klein-Sarel op die dogter skree.
“Pasop! Pasop daar! Jy’s bliksemswil net in die pad.”
Almal praat altyd net van die kli’meid. Marja kan nie onthou of sy al ooit haar naam gehoor het nie. Sy wonder wat sal gebeur as Klein-Sarel die doringtak laat val. Is volstruise soos honde? Honde storm mos altyd eerste op die werksmense af. Sy het die oom al hoor sê honde ruik kleur.
Toe Ralie agter hulle praat, is dit asof sy nooit weg was nie. “As my kind maar net kon vergeet wat by sy mond uitkom en kon onthou wat daar moet in.” Ralie sug swaar en gaan sit weer op haar stoel. “Eet mos net kale-kale brood, die kind, nie eens ’n ertappel, en dis mos niks.”
Niks nié, Antie, wil Marja sê. Nie eens ’n ertappel nié! Sy moet op haar onderlip byt om Ralie nie reg te help nie. Sy weet die grootmense sal dink sy het nie respek nie. Sy verstaan nie hoekom party goed haar so vreeslik kwaad maak nie. Wat maak ’n “nie”