Vokale is almal stemhebbend en laat die lugstroom deur sonder enige hindernisse, byvoorbeeld: a, e, i, o, u asook oe, ie en eu.
Diftonge is ook stemhebbend. Ons kry ’n diftong wanneer ’n vokaal, of kombinasie van vokale, oorgaan na die klank van ’n ander vokaal sonder dat die klank onderbreek word, byvoorbeeld: ei, y, aai, eeu, ooi, ai. Spreek die volgende woorde hardop uit en luister of jy die diftong kan hoor: paadjie (K D K V); otjie. Die aa word as ai uitgespreek en die o as oi.
Konsonante is stemhebbend (n, l) en stemloos (k, p). Wanneer ’n konsonant uitgespreek word, word die lugstroom versper of versteur, byvoorbeeld: b, d, t, l, n, r, f, g, s, v, w, z.
Klankverskynsels
Oorronding is wanneer klanke met oordrewe geronde lippe uitgespreek word, byvoorbeeld: bewe – beuwe; ma – mô; sweef – sweuf. In sommige gevalle kan die betekenis van die woord verander, byvoorbeeld: keer – keur; beer – beur.
Ontronding is wanneer geronde klanke met spleetvormige lippe uitgespreek word, byvoorbeeld: bus – bis. In sommige gevalle kan die woord se betekenis verander, byvoorbeeld: duur – dier; muur – mier; lus – lis.
Assimilasie is wanneer ’n klank die uitspraak van die vorige of daaropvolgende klank aanneem, byvoorbeeld: Hy sit voor die huis. Hy sit vorie huis./Ek is in die moeilikheid. Ek is innie moeilikheid./onbeheers, ombeheers/Stellenbosch, Stellembosch.
Nasalering en vokalisering
Wanneer ’n n-klank voorafgegaan word deur ’n vokaal en gevolg word deur ’n s of r, kry ons die volgende verskynsel in die uitspraak:
Die n word nie uitgespreek nie, maar die voorafgaande klinker word verleng en kry die eienskap van ’n nasaal.
Die klank wat so ontstaan, word gevorm terwyl die lugstroom deur die neus én die mond stroom.
Voorbeelde: dans, gons, mens, wens, aanrig.
Afbreek van woorde
In ’n geskrewe teks is daar soms te min plek in ’n reël oor om ’n volledige woord in te pas. Raadpleeg gerus die jongste Afrikaanse Woordelys en Spelreëls.
Onthou dat eenlettergrepige woorde nie aan die einde van ’n reël afgekap word nie, soos skreeu; steeg; boom, ensovoorts. ’n Meerlettergrepige woord word afgebreek in die volgende gevalle:
Volgens betekenisvolle dele: her-enig; nooiens-van; reken-skap; eks-man; bio-kineties
Volgens lettergrepe: be-sproei-ing; ge-sel-se-ry; hui-ge-laar; tran-sak-sie
Tussen klinkers en tweeklanke: be-sproei-ing; bou-er
Tussen klinkers (vokale): ge-uiter; ski-uit-rusting
Tussen tweeklanke (diftonge): makou-eier; eeu-oue
Indien ’n kombinasie van twee verskillende konsonante waarvan die tweede ’n l of ’n r is, tussen die vokale voorkom, word daar voor die konsonante afgebreek: ba-klei; bi-blioteek; hi-draat; ka-trol.
Tussen identiese konsonantletters wat langs mekaar en tussen vokale staan: bak-ke; tak-ke; mon-nik; debat-teer.
Indien ’n s en ’n j langs mekaar staan en tot verskillende woorddele behoort en gewoonlik apart uitgespreek word, word daar tussen die s en j afgebreek: as-jas; dis-junk; plaas-japie.
Indien n en g langs mekaar staan, word daar altyd tussen hulle afgebreek: an-glisisme; en-gel; lan-ger; wan-gedrag; on-geluk.
Indien die stam van ’n woord op d of t eindig, en die verkleinwoord met -jie aangedui word, word daar altyd tussen die d of t en die -jie afgebreek: koord-jie; boud-jie; koerant-jie; lat-jie.
Ander woorde wat die verkleiningsvorm -tjie kry, word altyd voor die -tjie afgebreek: vou-tjie; koor-tjie; haan-tjie.
As ’n x tussen vokale staan, word daar ná die x afgebreek: Alex-is; Tex-as; pirox-een.
Afkortings, verkortings en akronieme
Eerste lettergreep + eerste letter van die daaropvolgende lettergreep, byvoorbeeld: Februarie – Febr.
Die eerste letter van die woord of die eerste en laaste letters, byvoorbeeld: sekonde – s.; krediet – kt.
Woordgroepe word afgekort deur die beginletters van die woorde te neem, byvoorbeeld: ten spyte van – t.s.v.; dit wil sê – d.w.s.
Akronieme is letterklankwoorde en bestaan uit die beginletters van twee of meer woorde of woorddele en word as ’n woord uitgespreek. Dit kan as hoofletters of kleinletters geskryf word, byvoorbeeld: PIN (persoonlike identiteitsnommer); PanSAT (Pan-Suid-Afrikaanse Taalraad); UNISA (Universiteit van Suid-Afrika); ABSA (Amalgameerde Banke van Suid-Afrika).
Onthou die volgende by afkortings:
Punte moet verkieslik by alle afkortings gebruik word.
Punte kan óf weggelaat óf gebruik word by titelafkortings soos: dr. J.J. van der Merwe of dr JJ van der Merwe. (Geen spasies word gebruik by die voorletters sonder punte nie.)
Die gebruik van punte by afkortings van grade soos BCom Regte is opsioneel.
Geen punte word by akronieme gebruik nie, byvoorbeeld: SATOER/Satoer (Suid-Afrikaanse Toeristekorporasie).
Geen punte word by die simbole van SI-eenhede gebruik nie, byvoorbeeld: cm – sentimeter; km – kilometer.
Punte kan óf gebruik word óf weggelaat word by afkortings wat net uit hoofletters bestaan, byvoorbeeld: SAVD (Suid-Afrikaanse Vervoerdienste).
Indien die afgekorte woord met ’n hoofletter begin, word die afkorting ook met ’n hoofletter geskryf, byvoorbeeld: Sy Edele – S.Ed.
7. Dui die klankbou van die skuinsgedrukte woorde aan, byvoorbeeld draai sal wees: KKD
a.Stories van Mandela-rylaan
b.Uitsaaidatum : Dinsdag 5 April 2011
c.En Felicity se katjie ?
8. Verdeel die skuinsgedrukte woorde in klankgrepe en lettergrepe.
a.Hier gebeur wraggies niks in die straat nie.
b.En hier sit ons tussen vier mure.
c.Peter (Instemmend. Druk aan die afstandbeheer.)
9. In spreekbeurt 1 kom ’n woord voor wat ontrond kan word en waarvan die betekenis dan verander.
a. Skryf hierdie woord en sy ontronde vorm neer.
b. Maak ’n sin om die verskil in betekenis tussen die oorspronklike woord en ontronde woord aan te dui.
10. In spreekbeurt 1 is woorde wat oorrond kan word.
a. Skryf een van hierdie woorde en die oorronde vorm neer.
b. Maak sinne om die verskil in betekenis tussen die oorspronklike woord en oorronde woord aan te dui.
11. Klankbeeld en skrifbeeld verskil dikwels en dan gebruik ons verskillende letters om dieselfde klank voor te stel. Lees die volgende sinne.
Paul en Peter sit op die bed. Vrolike luim.
a. Skryf twee woorde neer waar dieselfde klank deur verskillende letters voorgestel word. Onderstreep die letters wat dieselfde klank voorstel.
b. Skryf ’n woord neer waar dieselfde klank deur twee verskillende letters voorgestel word in een woord.
c. Dieselfde letter kan ook twee verskillende klanke voorstel. Skryf twee afsonderlike woorde neer waar dieselfde letter twee