Ek kom bra dikbek in Londen aan, maar tog gemotiveer om werk te maak van die geleentheid. Dalk het die sekretaris dit bedoel toe hy gesê het ek is spesiaal gekies vir dié belangrike werk. Ek is immers een van die elite onder die kadette, metdat ek al ’n vreemde taal kan praat en weet hoe om met mense om te gaan. Die diplomatieke maandblad The Diplomatist skryf ’n beriggie oor my waarin hulle sê ek is “dapper, well-spoken and sociable”, waarvan ek nie eintlik hou nie. Maar heel gou begin ek die diplomatieke toneel geniet, en kort voor lank gaan die belangrikheid van my posisie na my kop toe. Dis ook interessant om so ’n anderse plek te leer ken. Dis darem waaragtig vreemd, sê ek vir myself, dat hierdie land ’n amptelik erkende kommunistiese party het, een wat selfs kandidate in verkiesings kan stel! Ek is min gepla oor hoe goed of hoe sleg die kommunisme is, want teen dié tyd is dit vir my duidelik dat Karl Marx nogal goeie idees en bedoelings gehad het, al is die ding in die praktyk blykbaar ’n ramp. Maar dit bly ’n aardigheid dat mense so in die openbaar rooi vlae kan rondswaai.
Een middag vou ek die koerant in my kantoor oop, en die hoofberig slaan my tussen die oë. BLAKE GETS 42 YEARS. Daar is ’n foto van George Blake op die voorblad, ’n heel aantreklike, glimlaggende kêrel met ’n baard en ’n swierige kuif. Die berig sê Blake is daaraan skuldig bevind dat hy vir Rusland spioeneer. Hy het jare lank geheime en vertroulike inligting na die Russe toe deurgestuur, en het sy posisie by MECAS gebruik om ontvanklike jong studente uit Statebondslande uit te soek en hulle versigtig te werf om ook spioene vir Rusland te word. Hy gaan nou vir twee-en-veertig jaar tronk toe, die langste vonnis – behalwe lewenslank – wat enige Britse hof ooit aan iemand opgelê het.
Ek gaan staan voor my kantoorvenster en staar lank na Trafalgarplein, maar ek sien nie juis vir Nelson op sy suil of die groot leeus wat hom bewaak nie.
’n Briefie van Bertie Hattingh kom in die volgende diplomatieke possak aan.
Ek het waaragtig nie geweet van hierdie dinge van George nie. Ek is stomgeslaan. Ek ag my gelukkig, dalk was ek en hy te kort saam by MECAS vir hom om my te probeer werf.
Wie weet – ek was teen daai tyd so gatvol met wat ons vir volk en vaderland moes doen dat ek miskien ’n pushover vir hom sou gewees het! Maar jy sou darem seker genoeg van ’n stoereboer gewees het, of hoe?
Arme ou George, dat so ’n gawe kêrel nou so iets moes aanvang. Maar as jy dink hoe dit ander mense se lewens kan vernietig, behoort ek seker nie simpatie te hê nie. Hulle sê hy was ’n dubbele agent en het meer as vierhonderd Britse agente verraai. Dus verdien hy seker maar die vonnis.
In ’n fel-helder oomblik weet ek dat ek nie ’n “stoereboer” sou gewees het nie. Met al my bravade is ek glad nie so weerbaar as wat dit dalk vir Bertie Hattingh lyk nie. In my hart der harte weet ek die waarheid: ek is ’n naïewe klein sot wat sou gedink het ek word al weer vir iets belangriks uitgekies.
Ek gaan sit daardie dag en skryf ’n Arabiese uitdrukking wat ek vroeër, daar in my kantoortjie in die Uniegebou, telkemale geoefen het.
Alhamdulillah.
Goddank.
Die gyselaar
Ek het Eddie Dunn ontmoet die groot dag in 1958 toe die koukus van die Nasionale Party in Kaapstad ’n nuwe eerste minister moes kies na die dood van mnr Hans Strijdom. In Pretoria, in die wesvleuel van die Uniegebou, staan ’n groepie senior amptenare dié dag angstig om ’n teleksmasjien rond om die nuus uit Kaapstad te hoor. Vir mense wat gewoonlik so bestudeerd kalm is, is elkeen in die groepie duidelik senuagtig. Ek staan in die buitekring, agter twee groterige mans.
“If that crazy Dutchman is elected,” sê die een, “I’m taking up strawberry farming.” Die ander een knik net, en pers sy lippe saam.
Die koukus moet kies tussen drie kandidate vir die premierskap: Eben Dönges, Blackie Swart en Hendrik Verwoerd. Dis ’n ope geheim dat die amptenare van ons buitelandse diens mees al dr Dönges sou verkies – ’n man met ietwat minder politieke bagasie as die ander twee, ’n gematigde man wat dit makliker sou maak om ’n Suid-Afrikaanse diplomaat te wees. Meneer Boy Viljoen sê: “Ek weet nie wat wonder julle nog nie. Die Party kies altyd die grootste vuurvreter. En julle weet wie dít is.” Die teleksmasjien staan stom daar, en die spanning bou op. Dan begin die boodskap knetter: doktor Hendrik Frensch Verwoerd sal die nuwe eerste minister wees.
Die groepie verstar terwyl die nuus insink. Diplomate word geleer om swygsaam en emosieloos te wees, maar op daardie oomblik is die lug swaar van verslaenheid. Dan is hulle meteens nie meer ’n groep saamgebind deur gedeelde nuuskierigheid nie. Hulle draai vinnig om en elkeen kies woordeloos sy eie koers weg, wég van die slegte nuus. Met die omkeer stamp een van die groot manne my amper onderstebo. “Sorry, old chap,” sê hy, en skuif by my verby. Dis hoe ek vir Eddie Dunn “ontmoet” het.
Daar was twee soorte mense in die buitelandse diens: Afrikaners en “Engelse”. Eersgenoemdes was feitlik voor die voet Nasionaliste, party vuriger as ander. Laasgenoemdes … wel, party het hulle heel suksesvol voorgedoen as meelopers in die nuwe politiek, maar oor die algemeen dink ek nie daar was juis feesviering in “Engelse” huise toe die Nasionale Party tien jaar tevore so onverwags aan bewind gekom het nie. Baie van hulle was in die ou bedeling “Smuts-manne”, aanhangers van generaal Jan Smuts en sy Britsgesinde Sappe; oom Jannie was eerste minister maar het ook die portefeulje buitelandse sake behartig. ’n Klompie was teruggekeerde offisiere uit die groot oorlog wat drie jaar voor die Nasionale oorwinning ten einde geloop het. Die verkiesingsuitslag in 1948 was vir hulle ’n geweldige skok, en namate die Nasionale Party se program ontvou het, het hulle vinnig verder vervreem geraak.
Generaal Smuts se opvolger, dr Malan, had min sinnigheid aan die buiteland. Hy het aanvanklik ook buitelandse sake saam met die premierskap behartig, maar mettertyd het hy dit aan sy vertroueling Eric Louw opgedra. Dié het gesorg dat die Nasionale Party en die Broederbond gou sy greep op die buitelandse diens vestig. Teen die tyd dat ek in 1957 kadet-diplomaat geword het, het ’n hele paar “Engelse” reeds ander weivelde gaan soek en was die senior posbekleërs oorweldigend Afrikaners.
Ek was half verbaas toe ek agterkom daar’s ook mense wat in die gange Engels met mekaar praat. Ek het ’n paar van hulle leer ken, en geleer dat hulle oor die algemeen maar ’n gelate houding ingeneem het toe die klimaat ná 1948 so drasties verander het: toe die militêre hoofkwartier Roberts Heights so skielik Voortrekkerhoogte word; toe een van die mees senior ambassadeurs, ’n oud-generaal en nogal ’n “sir”, lank voor die einde van sy termyn deur ’n getroue Nasionalis vervang word. Die agtergeblewe Engelse het hulle daarmee versoen dat die topposte voortaan vir hulle ontoeganklik sou bly. Daar was wel ’n paar ambassadeurs onder hulle, maar nie in die sleutelposte nie. Sommiges het, terwyl hulle in die middel en senior range luier, boeke begin skryf, ander het skouerophalend sonnette begin lees of skilderlesse geneem, en daar was selfs dié, soos die konsul-generaal in Hongkong, wat ’n blokfluit-ensemble op die been gebring het.
Selfs onder die Afrikaners, sou ek uitvind, het min amptenare in die nuwe eerste minister, Hendrik Frensch Verwoerd, heil vir Suid-Afrika se diplomatieke betrekkinge gesien. Saam met die Engelse amptenare het hulle dr Verwoerd meesal – reg of verkeerd – geassosieer met anti-Semitiese en pro-Nazi-gesindhede: nie juis politiek wat maklik in die buiteland verkoopbaar is nie.
Toe ek weer die Engelsman raakloop wat my amper onderstebo geloop het, steek hy sy hand uit en sê: “Hi, I’m Eddie Dunn, sorry about bulldozing you the other day!” Ek hou dadelik van hom. Hy kyk glad nie uit die hoogte na my nie en laat my voel dat hy werklik in my belang stel. Ewe oulik sê ek: “That’s what we’re there for, Sir!”, en hy lag goedig. Die Engelse van die buitelandse diens was gewoonlik stywerig en formeel, en het hulle nie veel met juniors opgehou nie. Maar dié ou was ’n uitsondering, ’n vriendelike, goedige, gawe man. Daardie dag sit hy sy hand op my skouer en sê: “Aren’t you the chappie who’s supposed to speak Italian?”
“Well, yes, in a manner of speaking,” antwoord ek hom (weer oulik), en toe gesels hy verder in skaflike Italiaans en vertel my dat sy forte eintlik Spaans is.
Toe sê hy: “It’s great that you have a foreign language.