In die begin – voor die koms van die Kombi’s – het ek net woorde gehad. ’n Hele klomp woorde, en ’n paar wysies, maar nie vreeslik baie wysies nie, want my kitaar was gewoonlik uit tune uit, en ek het net drie of vier akkoorde geken.
En g’n wonder my kitaar was so uit tune uit nie! Ek het dit in standerd sewe gekoop by my pel Nabba, vir presies vier rand. Vier RAND, vir ’n hele kitaar! Ja, ’n skamele sestien biljoen Zimbabwe-dollars volgens gister se koerse! Maar nou ja, dit was die jaar 1969, ek was skaars vyftien jaar oud, en vier rand het baie geklink; dit was meer as wat ek in ’n week verdien het met blare hark en papiere optel in die tuin.
In 1969 was daar nog nie amptelik iets soos ’n algemene Afrikaneropstand teen nasionalisme nie.
Vir die meeste van ons was dit ’n tyd van volslae onskuld.
Maar dalk was die onskuld nie volslae onskuldig nie, want party van ons het toe al begin agterkom iets is verkeerd.
In 1969 het nog net ’n handjievol Afrikaanse skrywers en digters die regime bevraagteken. Die meeste van hierdie skrywers en digters was in Parys. (Nie Parys, Vrystaat, nie, maar Parys, Frankryk.) Die vlammetjies van protes wat aangesteek is daar ver deur hierdie ontevrede ballinge sou egter geleidelik lei na ’n groter vuur van revolusie.
So: wanneer het wit protes werklik begin? Vir my was dit meer as vyf-en-twintig jaar gelede, vanaf my eie private ballingskap, my feitlik onverklaarbare keuse, toe ek vanuit die sagte arms van die literêre establishment gedonner het tot in daardie klein armoedige kamertjie in die hoerhuis in Langstraat saam met Jillian Botha.
En tog, al was ek toe nog nie van al die dinge bewus nie – ek was nooit ’n Sestiger nie, en ek was nooit betrokke by Musiek en Liriek nie – wek die jaar 1969 ’n spesiale eggo op. Hoewel ek self nog nie in 1969 so aktief in die kultuur was nie, het ek toe al baie dinge sien gebeur, en daarom is 1969 ’n belangrike jaar vir my ook, ’n seminale jaar.
Eerstens was 1969 die jaar van die Woodstock-fees in Amerika. Die meeste Suid-Afrikaners het nie hiervan geweet nie. Vir die gemiddelde Suid-Afrikaanse musiekliefhebber was die belangrikste mylpaal van 1969 nie Woodstock nie, maar die feit dat ’n liedjie met die naam “Lily the Pink” op ons Top Twintig was. Daar was egter wel ’n klompie van ons wat ons ore op die grond gehad het, wat geweet het van Woodstock en wat dit beteken.
Die Woodstock-fees sou op die ou end vir die tieners van die wêreld beteken wat die Franse Revolusie vir die werkersklasse van die wêreld beteken het. Dit was ’n wekroep na selfbewusssyn, die begin van ’n patroon van jeugdige aggressie, dit was iets nuuts om na te strewe, iets om na te boots, dit was iets groots en heiligs en ontsaglik edel; dit was die opening-salvo van die oorlog teen middelmatige middelklaswaardes wat vandag nog voortduur. Dit was die taal wat ons wou praat.
Die Afrikaanse skrywers en digters in Parys, die ontevrede uitgewekenes, het op hul beurt gesorg dat 1969 die seminale begin was van groot literêre gebeure in Afrikaans. Dit was midde-in die betekenisvolle periode in die skrywer André P. Brink se loopbaan tussen die publikasie van sy laaste soetsappige boek – Miskien nooit – en die skryf van die eerste van ’n reeks sterk, invloedryke anti-apartheidromans soos Kennis van die aand. Mens kan maar net gis oor wat presies hierdie kopskuif in Brink veroorsaak het, en waar sy gedagtes in die jaar 1969 rondgedwaal het.
Dit was ook in 1969 dat Breyten Breytenbach vir die eerste keer ware literêre volwassenheid sou bereik as digter met sy bundel Kouevuur; ’n baanbrekerswerk, ’n mylpaal vir Afrikaanse poësie.
Gepraat van poësie, daar was natuurlik ook Antjie Krog. Hierdie skooldogter-digteres sou in 1970 haar opspraakwekkende, eksplisiete debuutbundel, Dogter van Jefta, publiseer. Sonder twyfel was 1969 – toe sy sewentien was – die jaar waarin sy haar eie seksuele ontwaking ervaar het.
Soos die toeval dit wou hê, was 1969 die jaar waarin David Kramer gematrikuleer het by Worcester se Hoër Seunskool. Hy sou uiteindelik sy eie Kombi-revolusie begin, en, jare na Voëlvry, brûe bou op die platteland om wit en bruin musikante nader aan mekaar te bring. (Ek kan nie help om te wonder wat sou gebeur het as hy destyds, in 1969, vir Antjie ontmoet het nie.)
Op die keper beskou was 1969 ’n jaar van klein ontkiemings, versteekte moontlikhede, potensiaal. Hoewel ek self nog nie aktief was nie, het ek dit aangevoel daar waar ek in my slaapkamertjie in Cluverweg, Stellenbosch, my vierrand-kitaar sit en speel het – die stadige ontwaking van ’n nuwe wêreldkultuur, die heerlike belofte van ’n lewe anderkant apartheid en Calvinisme.
Min mense het dit besef. Ons protes het nog lank nie die hoofopskrifte gehaal nie. Maar ek sal 1969 altyd onthou as Die Jaar van die Kitaar.
Dit was ook Die Jaar van my Eerste Bekering. Of die jaar wat aanleiding begin gee het tot my Eerste Bekering in 1971.
Durf ek dit sê? Durf ek weer daarvan praat? Miskien liewer nie.
Punt is, ons almal, ons hele geslag, is gebreinspoel met die Bybel sedert kindsbeen. Dit was onmoontlik vir ons om apaties te staan teenoor God. Hy was deel van jou lewe, of jy dit nou wil hê of nie. Ateïsme was buite die kwessie. Jy kon God haat, ja, maar jy kon Hom nie wegwens nie.
Hieroor is ek nie kwaad nie. As gevolg van hierdie opvoeding voel ek asof ek God van kleins af ken. As ek kwaad oor iets mag wees, is dit dat die honeymoon so kort was, dat hierdie mense my mettertyd onder ’n al groter wanindruk betreffende God gebring het.
Want, anders as die God waarvan hulle my later in katkisasie sou leer, het die God wat ek as kleuter ontmoet het in die bladsye van my Kinderbybel regtig bestaan. Ek was in kontak met Hom elke aand as ek in my pajamas op my knietjies gekniel het. Partykeer het Hy vir my goed gesê. Hy’t nie gepraat in woorde nie, maar in prentjies.
Hy’t my gewaarsku teen ’n monster, ’n baie sterk monster wat, in die jare wat kom, my volk sou kom vernietig. Wanneer ek Hom gevra het wie of wat die vyand was, was Hy egter vaag.
Ek het geweet daar is ’n vyand, maar ek het nie geweet wie of wat die vyand is nie. Ek het toe nog nie besef die grootste vyand van die volk was dalk nie iemand buite die volk nie.
Eers later sou ek begin verstaan: die vyand was Ons Self.
Ek is gebore in 1954, ses jaar na die Nasionaliste aan bewind gekom het, en ’n paar jaar voor hulle die groepsgebiedewet sou implementeer wat op die ou end dosyne ou woonbuurte soos Distrik Ses sou vernietig. Toe ek in die laerskool was op Stellenbosch, het daar nog bruin families aan die onderpunt van Dorpstraat gewoon. Presies op die spot waar Dagga-Dirk Uys later die kantoorspasie vir die Trippy Grape-platemaatskappy sou huur.
Toe die Nasionaliste die lem van apartheid inlê, het hulle begin om alles te vernietig wat aan ons en die bruinmense, ons gemeenskaplike oorspronklike Afrikaanse volk, behoort het: die vrolike kultuurerfenis van die Klopse, die ou volkspele, al die klanke en geure van die ou Kaap.
En moenie my vra hoe nie, maar ek het geweet. Toe al. Ek het die lem aan eie bas gevoel.
Ek het as kind begin nagmerries kry van naderende gevaartes, groot geel masjiene met wit omies aan die stuur, wit omies met oorpakke en kwaai gesigte, mense wat alles sou verorber en vernietig waarin ek wou glo.
Ek onthou dat die angs by tye so erg geword het dat ek agter in die tuin op ons klein grasperkie met die lang gras gaan staan en opkyk het na die son direk bo my in die lug, en so lank moontlik my oë probeer oophou het, terwyl ek soos ’n besetene in die rondte getol het tot die son swart geword het in my agterkop, en ek neergeval het, dronk, verblind, en hygend van uitputting en waansin.
Dit was waar die wegholtrein van anargie sy eerste tjoektjoekies