Die hotel, wat duidelik nog goed in stand gehou is, moes ’n ander nut gehad het as om bloot vakansiegangers te huisves. Ek het gou agtergekom my medegaste was inderdaad huursoldate, prostitute en bloeddiamant-handelaars. Daar was lugafweerkanonne op die dak, sandsakke om die ingang en gewapende soldate in al die openbare dele van die hotel. Hulle was nie daar om aan enige gefuif deel te neem nie. Die Wilde Weste was nader as wat ek gedink het.
Ek het gou uitgevind hoe plofbaar Gisenyi was toe ek tydens my eerste besoek aan die plaaslike mark ’n klein oproer veroorsaak het. Ek het vroeër besluit om ’n reeks foto’s van kinders te neem, omdat veral die blik in hulle oë my so opgeval het. Dit was ou oë in jong liggame. Baie van hulle het ook merke aan hul nekke gehad wat veroorsaak is deur kapmesse wat te stomp was om hul koppe mee af te kap. Omdat daar nie dokters of verpleegsters was om die wonde toe te werk nie, het die vel soos ’n oopgevlekte garnaal oor die oop wond gegroei.
Oral in Rwanda waar ek kinders raakgeloop het, het ek gevra of ek hulle foto kon neem. So nou en dan het iemand “nee” gesê, maar in die algemeen het hulle ingestem. In Gisenyi was dit ’n ander storie. Omtrent niemand wou “ja” sê nie. Dit het moontlik daarmee te doen gehad dat daar net oorkant die grens duisende Hutu’s in vlugtelingkampe was.[1] Onder die vlugtelinge was lede van die Interahamwe, die Hutu-milisie wat die volksmoord gelei het. Hulle was nie vlugtelinge in die tradisionele sin van die woord nie en was weer besig om te organiseer. Daar was baie vrees onder mense oor wat in die toekoms kon gebeur en ’n foto is altyd iets wat gebruik kan word om jou te identifiseer.
Die mark, wat met rommel bestrooi was, het die dorp se ekonomiese stand weerspieël. Ek skat Pickit-Up was op ’n staking daai week. Die produkte was gerig op die arm massas en die stalletjies het gespesialiseer in goedkoop Chinese flip-flops en tweedehandse klere uit Europa. Dit was ’n groot, kaal stuk grond sonder enige beskerming teen die son. Die stukke rou rooivleis was met ’n vliegsousie bedek. Dit was eers ’n dag of twee later dat iemand my na ’n stoorplek geneem het waar duisende plaaslike kunswerke, gekerfde been, fetisj-poppe, toordoktergoed, olifanttande, seekoeitande, luiperdvelle en gorillahande te koop was.
By die mark het ek ’n paar kinders gevra om foto’s te neem, maar sonder sukses. Ek het begin voel soos die ou wat al die meisies vra om te dans, maar almal sê “nee”. Een van die seuns met ’n houtfiets het so skaam-skaam nader geloop en gevra of ek dalk ’n foto van hom wou neem. Hy was eintlik te oud, maar dit sou ongeskik wees om “nee” te sê. Nadat ek die foto geneem het, het ek vir hom die ekwivalent van R2 gegee om dankie te sê. Oomblikke later was ’n ander seun by hom en het hy die R2 probeer afvat. Ek was stomgeslaan. Ewe skielik was ek die toeskouer by ’n vuisgeveg wat gou ontwikkel het tot ’n woeste rondrollery op die grond soos hulle baklei het oor die geld. Almal om my het histeries geskree.
Die mark, wat tot op daardie stadium redelik stil en leeg was, het skielik vol mense geword wat te kere gegaan het soos hiënas wat bloed ruik. Niemand het geweet waaroor die bakleiery gaan nie, maar almal wou deel daarvan wees. Ek praat nie van vier of vyf mense nie. Ek praat van tientalle, miskien 50 of 60 mense, wat van êrens af aangehardoop kom om deel van die geveg te wees.
Die bakleiery was genadeloos en ek was ’n toeskouer. Ek het skuldig gevoel omdat my teenwoordigheid die situasie geskep het, maar ek het nie geweet wat om te doen om dit te stop nie. Daar was geen manier dat ek kon probeer om hierdie mense uitmekaar te kry nie. Toe sien ek die mes in die sonlig blink. Die situasie het te hardcore vir my geraak. Oomblikke later hoor ek outomatiese geweervuur en sien ’n lorrie vol soldate wat om die hoek gejaag kom terwyl mense wapens in die lug afvuur.
Daar was beweging aan my linkerkant. ’n Taxi het sy kans waargeneem: “Time for you to go,” het die bestuurder vir my gesê terwyl hy oorgeleun het om die deur oop te maak. Ek het nie met hom gestry nie en nooit weer teruggegaan dorp toe nie. Die rit na die hotel, wat korter as ’n kilometer was, het my 50 dollar gekos.
Die hotel was ’n oulike plek, maar soos in Kigali was daar nie veel om te doen nie. Soos gewoonlik het die prostitute ná dag 1 besef ek is nie ’n potensiële klant nie en het hulle my uitgelos. Ek het langs die swembad gelê en in die meer gaan swem, met ’n gewapende wag wat my vergesel het. Ek het gesprekke met huursoldate en diamantsmokkelaars in die kroeg aangeknoop.
Die een aand, ná ’n stewige paar happe, wys die een diamanthandelaar vir my wat in sy versterkte Adidas-sportsak is. Dit was halfpad vol diamante. Die volgende dag sien ek hom op ’n rokerige vliegtuig klim op ’n ongeteerde aanloopbaan net buite die dorp. Dieselfde aand sou hy terugvlieg met nog diamante. Nog ’n paar dae later het hy saam met my deur doeane en immigrasie in Johannesburg geloop met dieselfde sak. Niemand het gekyk wat daarin was nie.
Om een of ander rede het die sekuriteitshoof wat die safe pass aan my uitgereik het, van my gehou. Hy het uit die bloute in Gisenyi opgedaag om te kom kyk hoe dit met my gaan. Hy het ’n interessante voorstel gehad: Wou ek dalk sien hoe die Kongo lyk?
Gisenyi se buurdorp is Goma. Eintlik is dit maar een en dieselfde dorp met ’n paspoortbeheerpunt in die middel. Destyds, soos vandag nog, was die oostelike deel van die Kongo ’n gemors. Daar is soveel rebellefaksies dat niemand weet wie aan wie se kant is nie. Partykeer het hulle self nie eens geweet nie.
Gisenyi het geen naglewe gehad nie. Elke aand terwyl ek na ’n Engelse kanaal op televisie gesoek het, kon ek Goma se partytjies in die verte hoor. Die sekuriteitshoof se aanbod het dus baie goed geklink, maar ek het nie ’n visum vir die DRK gehad nie. Volgens die sekuriteitshoof was dit egter geen probleem nie. Aangesien Rwanda die grootste deel van daardie streek beheer het, kon hy reël dat ek sonder een deurgaan. Hy wou my gaan wys presies hoe ver sy mag strek.
Dit was $500 per dag om die gorillas te gaan kyk, maar dít het ek nie gehad nie. Wat dit sou kos om guerrillas te sien, was nog nie duidelik nie, maar ek was op pad om uit te vind.
Die pad wat Gisenyi en Goma aan mekaar verbind, is versper deur ’n enkele paal. Die soldate wat die beheerpunt beman het, het plesier daaruit geput om die mense te teister wat daardeur wou beweeg. Hier kon hulle God speel. Hulle het besluit wie mag deurgaan en wie nie. Vroue is betas en mans is verneder net sodat almal seker was wie is baas. Tog het dit nie gelyk asof dit enige iemand gepla het nie. Dit was hoe dit gewerk het en dit is so aanvaar.
Die soldate het nie baie paraat gelyk nie, maar hulle het elkeen Afrika se grootste magsimbool om hul skouers gedra: die AK47. Die lope is gebruik om mense in rye te laat staan. Party is uit die ry uitgehaal en om die hoek gevat vir spesiale ondervraging. Die mense wat in die ry gestaan het, het nie oogkontak gemaak nie. Hulle het op die grond gekyk. Selfs al is die persoon voor of agter hulle ru rondgestamp, het hulle geen reaksie getoon nie.
Ek is beveel om my paspoort daar te los. My moed het my begewe. Dis die een reël van internasionaal reis wat almal jou altyd leer – moet nooit jou paspoort uit jou hande laat gaan nie. “I’m the boss here. You leave passport. We pick up when we come back,” het Sekuriteitshoof geblaf. Ek was nie meer so seker oor die wysheid van my besluit nie, maar ek moes teësinnig instem.
Goma en Gisenyi kan dalk susterdorpe wees, maar hulle het beslis verskillende pa’s gehad. Verskillende reëls het in die twee dorpe gegeld. Al was daar geen pad of rivier wat Goma en Kinshasa aan mekaar verbind het nie nie, was dit duidelik meer Kongolees as Rwandees. Goma was ’n besige klein dorpie. Daar was oral motors en taxi’s en straatkafees en snoekertafels waar mense bier gedrink het. Die toestand van die paaie was nog erger as in Gisenyi.
Die dorp het “donker” geruik, iets wat ek aanvanklik toegeskryf het aan ’n verbeeldingsvlug totdat ek onthou het dat daar aktiewe vulkane in die omgewing is. Dit het ook verduidelik waarom alles so ’n vuil, swart laag gehad het.
Ons eerste stilhouplek was ’n plaaslike kroeg waar Sekuriteitshoof ’n klomp mense van ’n tafel weggejaag