Dit was onmoontlik om die trane terug te hou. Ek kyk links van my en al die macho manne van die ondersteuningspan is besig om trane af te vee op ’n manier dat hulle hoop niemand sien hulle huil nie.
Het die voorafgaande week maar so glad verloop. Daar was gedurig probleme oor wie vir etes betaal, watter klanktoerusting gebruik moet word en onvoldoende vervoer. De Gaulle, die promotor, het duidelik gevoel omdat Lucky en sy span nou daar is, het dit tyd geword om koste te begin sny. Hy het gou besef Lucky is nie ’n ou wat met hom laat neuk nie. Tog moes ons oor alles baklei. Niks het net gebeur soos dit moes nie. Alles moes aangehelp word. Die kosstorie is gou uitgesorteer en die vervoer ook, maar toe De Gaulle besef ’n nuwe klankstelsel moet uit Uganda ingevoer word omdat die enkele beskikbare een in Rwanda nie voldoende was nie, was hy baie knorrig.
Die klankstelsel het Saterdagoggend, ’n paar uur voordat die konsert sou begin, opgedaag. Dit het Lucky baie min tyd vir sy soundcheck gegee. Toe hy vir sy soundcheck in die stadion aankom, was daar, selfs ná duidelike opdragte dat Lucky nie ’n soundcheck doen as daar reeds mense in die stadion is nie, al klaar sowat 10 000 mense wat hulle plekke ingeneem het. Hulle was vroeg daar om die beste plekke te kry, want dis nou nie eintlik asof iemand ’n werk het om na te gaan nie.
Ek het seker ’n halfuur lank probeer om die mense uit die stadion te kry. ’n Enkele wit figuur met ’n mikrofoon in die middel van ’n leë verhoog wat nooit met die kunstenaar verwar sou word nie. Natuurlik het niemand geluister nie. Daar was nie eens die sarkastiese toejuiging wat jy in Suid-Afrika sou kry as jy dieselfde truuk sou probeer nie. Ek sou graag die feit dat hulle Frans praat en ek Engels, as die rede wou voorhou vir waarom ek geïgnoreer is.
Ná vele probeerslae was daar steeds geen beweging nie. In elk geval kan ek ná jare van konserte getuig die kans om mense uit te jaag voordat die konsert begin, is maar skraal. Ek het die saak met die promotor bespreek – sy Engels was skielik baie swak en hy kon my nie verstaan nie. Ek het die saak met die hoof van sekuriteit bespreek. Hy het sy skouers op daai eg Franse manier opgehaal, sy oë gerol en sy gesprek met iemand anders voortgesit. Ek het magteloos gevoel. In my naïwiteit het ek gedink mense sou na my luister. Was daar geen respek meer vir wit mense in Afrika nie?
Daar is twee soorte polisiemanne in Rwanda. Die een groep lyk soos vlugtelinge in hul swakpassende groen uniforms. Niemand neem hulle ernstig op nie, totdat hulle jou onder een of ander voorwendsel oor die kop bliksem. Die ander groep dra noupassende swart uniforms, donkerbrille en outomatiese wapens. Mense loop sirkels om hulle. Mense kýk nie eens na hulle nie. Hulle is amper soos Johannesburg se metropolisie, net ’n bietjie erger. As jy naby hulle kom, ruik jy sommer die evil. Ek wou nie eens met hulle praat nie, maar hulle was my laaste hoop.
Ek het die grootbaas genader. Hy en sy troepe het sekuriteit beman in die gebied agter die verhoog. Ek het my situasie aan hom verduidelik. Hy het op die verhoog geklim en twee sinne gesê. Die mense het soos waansinniges opgespring en daar was ’n stormloop om by die hek te probeer uitkom.
Probleem opgelos. Die konsert gaan voort.
Ná minder as ’n week in Rwanda het ek begin verstaan hoe dinge werk.
Om die waarheid te sê, nadat ek die dagga, Baksteen en gebrek aan naglewe oorwin het, het ek nuwe moed gehad vir my toekoms as die moderne Livingstone. Ek het besluit om nie huis toe te gaan nie, maar ’n week langer aan te bly. Ek wou die res van Afrika se digs bewoonde land verken. Ná al my harde werk was dit tyd vir ’n vakansie.
Met my aankoms in Rwanda het ek ’n brief gekry van die man wat as “sekuriteitshoof” van Lucky se toer aangestel is. Die brief was ’n safe pass. Daarin is dit duidelik gestel dat enigiemand wat selfs daaran dink om moeilikheid met my te soek, aan die kortste ent van die effens oorwerkte Rwandese regstelsel sou trek. Ek het my eie “get out of jail free”-kaart gehad.
Toe die sekuriteitshoof dit ’n week of twee later sou terugvra, het ek geweet dis tyd om huis toe te gaan. Hy was ’n man met dooie oë en ’n gesig vol merke van handgranaat-skrapnel. Hy het glo ’n hoë pos in die geheime polisie beklee, maar hy wou nooit meer verklap oor wie hy nou eintlik was nie. Ons eens gemoedelike verhouding het binne ’n paar dae na Lucky se konsert dramaties verander toe hy my amper in ’n kis laat huis toe gaan het …
Toe dinge nog beter gegaan het in Rwanda was Gisenyi se weer en sy meer ’n groot lokaas vir ryk kolonialiste en plaaslike sakemanne wat wou gaan stoom afblaas. Eintlik het dit nog altyd goed gegaan in Rwanda, as jy een van die uitverkorenes was. Toe ek daar aangekom het, was Gisenyi, wat op die noordwestelike grens met die Demokratiese Republiek van die Kongo (DRK) lê, die plek om die oorlogverskeurde, anargistiese Kongo binne te gaan as jy daar wou gaan roof en steel. Vir Livingstone Maas het dit na die ideale vakansieplek geklink.
Toeristebrosjures noem Rwanda die Land van Duisend Heuwels. Of daar duisend is, sal ek nie weet nie, maar daar is baie. Kigali self is geleë op ’n sentrale hoogland. Enige rondryery beteken ’n ewigdurende op en af teen heuwels en omdat daar geen spoorlyne is nie, is alle vervoer padlangs. Ja, álle vervoer. Van die 13 500 kilometer paaie in die land is net 9% geteer. Die pad waarlangs ek sou reis, was genadiglik deel van die 9%.
Fietse en oorlaaide vragmotors, onpadwaardige busse en voetgangers ding almal mee om die klein stukkie teer wat ’n pad deur die oerwoud baan. En die oerwoud probeer alewig om die pad oor te neem. Die meeste van die tyd pas twee motors net-net langs mekaar in. ’n Normale mens sou in so ’n situasie stadiger ry om seker te maak dat daar nie ’n geskraap van metaal is nie, maar dit het Rwandese bestuurders skynbaar nie gesnap nie. Die standaardmanier is om so vinnig as moontlik te ry, te toet vir enigiets wat kleiner as jy is en dit dan húl probleem te maak om ’n slagting te vermy.
My busbestuurder het sy kicks daaruit gekry om nie te toet wanneer hy fietsryers wou verbysteek nie. Die vele merke aan die kant van sy bus het daarvan getuig dat dit sy doel was om te kyk hoeveel fietsryers hy kon omry. Die bus het natuurlik nie ’n televisie in gehad nie, so sy toertjies was vir die passasiers ook groot vermaak. Elke keer wat hy iemand geskraap het, het ’n paar voorbokke die jongste getal slagoffers uitgeskree. Ek kon verstaan hoekom die lewensverwagting in die land net 48 jaar was.
Moes ek my gedra soos die Rwandese wat aan die speletjie deelgeneem het, of soos ’n Rwandees wat sy mag sou gebruik om dit te stop? Ek het my safe pass uitgehaal om vir die busbestuurder te wys ek hang in belangrike geselskap uit, en gesê hy moet ophou. Hy was verbaas, maar het sy streke gestaak. Die res van die mense in die bus het nie weer met my gepraat nie. Was hulle kwaad of bang vir my?
Ek het geweet dat daar net een ware stad in Rwanda is, dus het ek min van Gisenyi verwag. Die dorp, wat grotendeels bestaan het uit geroestesinkdak-geboue, het gelyk asof dit uitmekaar gaan val. Van die strate was geteer en die winkels was almal in die ou Belgies-koloniale boustyl met afdakke en pilare. Sommige was geverf en duidelik was blou verf een of ander stadium op uitverkoping. Advertensies vir Primus-bier het ’n bietjie kleur verskaf aan van die ander geboue.
Jy kon mense met sambrele huur om saam met jou te stap om die son weg te keer en houtfietse met wiele van hout om jou vrag mee huis toe te karwei. Te oordeel aan die toestand van die paaie kon ek verstaan waarom daar honderde Chinese motorfietse was wat soos perdebye deur die strate gevleg het. Geld, wat in Kigali onwettig in agterstraatjies verruil is, het hier openlik van hande verwissel deur houtluike. Kleremakers het langs die pad gesit terwyl kleurvolle Franse advertensies ’n mens probeer lok het. Die kinders se grootste vermaak was om die Moslems se skoene buite die moskee om te ruil.
Die dorp was ’n deurroete na die Kongo. Die eerste gevoel wat ek gekry het, was van ’n frontier town in die Wilde Weste. Ek het gewag dat die sheriff en die moeilikheidmaker by die kroeg uitgegooi word. Soos ons die dorp binnegery het, het ek onwillekeurig die temaliedjie van The Good, The Bad and The Ugly begin fluit. My medepasssasiers het die eerste keer in ure weer kennis geneem van my.
Die