“Is hier dan nie sterre nie, kleinnôi?” wil Vytjie na drie dae weet.
“Jy kan hulle net nie sien nie. Hier’s te veel liggies.”
“Wanneer slaap die mense dan, kleinnôi? Die ligte brand dan die hele nag.”
“Dis die straatligte, Vytjie. Hulle brand maar so deur die nag.”
Elke aand wanneer hulle die kamerlig afskakel en die wind die stad se naggeluide op teen die berg dra, dink sy aan Vytjie in die buitekamer. Die kindmens wat gewoond is aan stilte en ’n naghemel wat in al sy grootsheid saam met die aandster oopmaak, en sy wonder oor die stories wat Vytjie by die huis gaan vertel.
Die volgende jaar raak die droogte net erger. Bedags hou hy die horison dop en saans bid hulle saam in die voorkamer vir reën. Sy word al stiller, maar hy weet dis nie net die droogte nie. Boeta moet skool toe en dit beteken koshuis toe. Hy het later gewonder of dit die besluit makliker gemaak het. Wat as dit daardie jaar gereën het? Maar dit het nie en ’n mens kan nog vir reën bid, maar jy kan nie die brakwater onder die kalkrand soet bid nie.
Die oppakkery maak haar moeg, so met die derde een op pad. Maar dis die groetery wat haar die meeste vang. Daar in die laaste dae stap hulle dikwels laatmiddag tot op die eerste duin, daar waar hy haar die eerste dag gaan haal het, en van daar sit en kyk hulle dan na die werf tot dit donker word. En na die werksmense wat gelate met die aandwerkies aangaan.
Die laaste aand stap sy nie saam nie en klim vroeg in die bed. Sy wil nie vir hom sê sy het pyn nie, maar toe dit deur die nag vererger, bel hy vroegoggend die dokter.
“Hy sê jy sal nie met die kar kan ry nie. Ek het reeds vir ’n vliegtuig gebel. Daar is genoeg plek vir jou en die kinders. Hulle behoort net na die middag hier te wees. Die dokter sal vir jou by die vliegveld wag en ek en Vytjie sal so vinnig kom as wat ons kan.”
Die vliegtuig land net na een terwyl die hitte golwe op die pan maak. ’n Verpleegsuster klim saam met die vlieënier uit en wil eers weet hoe sy voel. Hulle maak haar gemaklik agter in die vliegtuig en tel toe die kinders in. Maar voor hulle die deur toemaak, roep sy hom.
“Vat vir Boeta saam met jou. Jy en Vytjie kan nie alleen ry nie. Jy weet hoe moeilik dit gaan wees as julle vanaand by ’n padblokkade gestop word.”
Hy tel die seuntjie uit en hulle drie bly staan langs die kar toe die vliegtuig opstyg, een maal laag oor die werf draai en toe suidwaarts koers kies.
Haar ma se stem raak stil en sy sien hoe haar hand haar pa s’n vind. Sy wil haar ma vra of sy gehuil het, maar sy is oud genoeg om te vermoed sy weet wat die antwoord sal wees.
Ons is soos die olienhoute langs die rivier, ons groei diep wortels, het sy haar ma al dikwels deur die jare hoor sê.
“Was Pa al ooit jammer oor die besluit om daar weg te trek?”
Die oumensoë kyk weer in die rigting van die grensmuur.
“ ’n Mens kan nie so omkyk-omkyk leef nie. Jy kom nêrens nie.”
Toe sy vra dat hulle verder moet vertel, skud hulle gelyk hul koppe. “Dis jou vlegwerk.”
“Waar sal ek begin?”
“Net waar jy wil.”
“En wat moet ek alles gebruik?”
Hulle kyk na mekaar en dis haar ma wat antwoord.
“Woorde. Takkies. Gras. Hier en daar ’n klossie wol en ’n donsveer.”
2
In the name of the Father, and of the Son, and of the Holy Ghost.
’n Mens het twee geboorteplekke, besluit sy toe sy aan die begin dink. Daar waar die wêreld jou die eerste keer gesien het, maar dan is daar ook ’n plek waar jy die wêreld die eerste keer sien.
Sy kan nie die lewe langs die rivier met iets anders vergelyk nie, maar vir haar voel die lewe hier maklik. Soos ’n klip wat in die water gegooi word ál wyer kringe maak, so word sy hier bewus van die wyer kringe wat om haar vorm. In die een naaste aan haar is haar pa, ma, haar ouer broer en die jonger een wat hier gebore is. Maar daar is ook ’n wyer familiekring met ’n oupa en ’n ouma, ooms, tannies, neefs en niggies. En nog wyer strek ’n vriendekring en heel buite ’n dorp vol kennisse.
“Kennisse is mense wat ’n mens groet, maar jy nooi hulle nie noodwendig na jou huis toe nie,” sê haar ma.
En selfs al woon hulle nou in die dorp, is daar weer grond. Nie net die groot erf waarop hulle huis staan nie, maar ook ’n plaas buite die dorp. Haar pa sê die klippe roep hard in hulle familie. Sy dink dit is omdat hulle daarvan hou om hulle arms wyd te swaai as hulle praat.
“Gee ons ’n paar kluite, ’n bees, ’n skaap en dalk ’n hoender of twee en natuurlik ’n paar gewillige hande om die ploeg te help trek en die water aan te dra en ons vra nie veel meer nie,” sê haar oupa. Haar oupa woon langs hulle en teen sononder baklei hulle altyd wie oupa se melkkannetjie gaan wegbring, want daardie een kry gewoonlik ’n lekker. Dan hardloop hulle sommer met die hardgetrapte voetpaadjie deur die wingerd, onder die sementdam verby.
Sy hou van die sigbare seisoene en die seker ritme waarmee dit altyd weer kom. En die rivier.
“As jy lank genoeg langs die rivier sit, sien jy alles,” sê haar ma. “Die oorvloed en die skaarste. Maar jy besef ook die verganklikheid van alles, want met die water onder deur die brug sal die meule nooit weer maal nie.”
Sy weet wat haar ma met oorvloed bedoel, want elke paar jaar kom die rivier af en dan stoot die water ver oor die walle tot net die wit klossies van die katoen uitsteek. Soms is dit selfs hoër en wanneer die rivier dan weer terugtrek, bly daar ’n laag gladde, donker modder in die landerye agter.
“Die rivier kom af. Wie ry saam?”
Haar pa kom hulle altyd haal wanneer die rivier afkom. Dan bondel hy almal in die kar en ry brug toe. Die brug waar sy broer verdrink het toe hy agtien was. Sy wonder soms of haar pa elke keer daaraan dink as hy oor die brug ry, maar sy wil hom nie vra nie. Sy wil ook nie vir hom sê sy dink elke keer daaraan nie of dat sy bang is om op die brug te staan wanneer daardie eerste wal water om die draai kom nie. Wanneer dit die pilare tref, bewe die brug onder hulle voete. Soms maak sy haar oë toe sodat sy nie die bome en die karkasse kan sien wat bo-op die water verbydryf nie. Dikwels kyk sy eerder na die kliprantjie se kant toe. Daar waar die Engelse soldate se grafte sit. Haar ma dra ’n goue muntstuk om haar nek wat ’n ou houtopteller daar tussen die grafte opgetel het en by haar pa kom verruil het vir lampgoed, ’n bietjie twak, ’n paar geldstukke en ’n bord kos. Soms sal haar ma daaraan raak en hardop wonder of ’n ma dit met die groetslag vir haar seun gegee het – of was dit dalk ’n jong meisie se liefdesgeskenk? Daar is nie name op die grafte nie, so hulle sal seker nooit weet nie. Haar pa sê sy sal dit eendag kry wanneer sy groot is.
Sy is altyd bly wanneer die eerste water verby is en hulle huis toe kan gaan.
Oujaarsaande word daar vuurwerke geskiet en haar pa is elke jaar in beheer daarvan. Hy koop altyd ’n groot boks, want hulle is baie mense. Daardie Oujaarsaand laat beland een van die jonger neefs ’n klapper in die boks en binne oomblikke sien jy net mense hardloop. Hulle het na die tyd haar ouma anderkant die draad gekry, sonder dat sy weet hoe sy daar gekom het. Dis lekker as almal lag en die kinders tot na middernag in die strate kan speel, maar soms raak sy moeg van al die gelag en dan wens sy sy kan huis toe gaan.
Nuwejaarsdag word daar piekniek op hulle plaas langs die rivier gehou. Almal wat die vorige aand daar was en selfs nog ’n paar wat van verder af kom. Van vroeg af kom hulle aan. Van die familie bring sommer hulle honde ook saam. Die meeste honde is afstammelinge van haar oupa se hond en aan die manier waarop hulle sterte swaai en hulle dadelik aan mekaar begin ruik, lyk dit of hulle ook bly is oor die weersiens. Kosmandjies is oorvol gelaai en terwyl die sonbesies begin opwarm vir die dag, word daar afgepak, stoele en tafels word onder die reuse-olienhoute en wilgers opgeslaan, komberse word