Święty Paweł jest dla nas szczególnie pożyteczny, nie znał bowiem Chrystusa podczas Jego życia na ziemi. Istotą jego relacji z Jezusem jest zatem wyłącznie zmartwychwstanie w czasach, gdy Kościół pierwotny nie był jeszcze obciążony sprawami drugorzędnymi. Być chrześcijaninem to być jak Paweł. Stąd wynika znaczenie dla nas jego pism w całym ich bogactwie. Jest ono tym większe, że podczas każdej mszy wypowiada się ustęp z pism Pawła, co oznacza, iż w pismach tych Kościół dostrzega fundament naszej wiary.
Niezależnie od tych wszystkich względów św. Paweł jest prawdziwym tytanem miłości Jezusa. Nie ma nic bardziej ożywczego dla naszej wiary niż obcowanie z tym apostołem, oczywiście pod warunkiem wejścia w prawdziwy kontakt z tą niezwykle bogatą osobowością. Aby cel ten osiągnąć, niezbędne jest najpierw odkrycie, na czym polega początkowa myśl chrześcijańska, do której należy myśl św. Pawła.
Myśl pierwszych chrześcijan
Jezus nie napisał ani słowa, a Jego myśl znamy jedynie poprzez jej oddźwięk w wierze pierwszej wspólnoty chrześcijańskiej, co znalazło wyraz zwłaszcza u św. Pawła, św. Jana i ewangelistów synoptyków. Czy w takim razie, jak utrzymują niektórzy, nie jest możliwe, byśmy znali właściwą myśl Chrystusa? Nic podobnego. Doktryna katolicka jest nadzwyczaj klarowna w tej kwestii: Pismo zakorzenione jest w Tradycji, nigdy nie funkcjonuje w oderwaniu od życia Kościoła, poza nim nie ma sensu. Co nie oznacza oczywiście, byśmy nie mieli brać pod uwagę gatunku literackiego, osobowości autora, środowiska odbiorców, okoliczności, w jakich znajdował się wówczas lud chrześcijański, by właściwie rozpoznać myśl Pana wyrażoną przez natchnionego autora. Wszystko to jest szczególnie ważne u św. Pawła, jako że pojawienie się chrześcijaństwa w łonie judaizmu stanowiło prawdziwą rewolucję.
Znajomość początkowej myśli chrześcijańskiej nie tylko nie stanowi przeszkody, lecz okazuje się warunkiem odkrycia Pawłowego przesłania, gdyż Kościół nie może pozostawać w sprzeczności z Pismem. Mieści on w sobie świadków życia Pana, Jego śmierci i zmartwychwstania. Po odejściu Jezusa apostołowie, posłuszni nakazowi Mistrza, budowali Kościół. Święty Paweł pisał w obrębie tego rodzącego się Kościoła, pośród wszystkich ówczesnych problemów.
Naturalne byłoby zatem rozpocząć studium Nowego Testamentu od Dziejów Apostolskich, my jednak wybraliśmy porządek chronologiczny. Niemniej, chcąc odkryć św. Pawła i myśl pierwszych chrześcijan, czytelnik odniesie wielką korzyść z lektury tej księgi.
Jakie były główne wątki myślowe, stanowiące kulturę chrześcijańską u jej początków? Najpierw i przede wszystkim trzeba wymienić judaizm po okresie wygnania, wywodzący się z wielkich proroków, których mieliśmy okazję odkryć w poprzednim tomie Biblii dla moich parafian. Judaizm ten naznaczony jest pragnieniem ochrony Tory przed wszelkimi wpływami zewnętrznymi związanymi z kolejnymi okupacjami Persów, Greków i Rzymian. Walka ta, bardziej niż się sądzi, wpłynęła na postawę współczesnych Jezusowi wobec Mistrza.
Wewnątrz judaizmu istniało kilka szkół teologicznych, z faryzeuszami i saduceuszami na czele, różniących się stanowiskiem wobec zmartwychwstania umarłych. Paweł należał do faryzeuszy. Istniała też szkoła esseńczyków, wsławiona zwłaszcza wspólnotą z Qumran. Byli to zaciekli przeciwnicy okupanta, oczekujący na zwycięskiego Mesjasza, który przywróci Izraelowi niepodległość. Paweł był żydem żarliwym, podlegającym wszystkim tym wpływom. Sam o tym mówił, a jego życia i pism nie można zrozumieć z pominięciem tych uzależnień, od których następnie Apostoł Narodów się zdystansuje.
Okupacja rzymska wprowadziła w myśl bliskowschodnią epoki Pawłowej przede wszystkim wpływy filozofii greckiej, które wyraźnie odnajdujemy w sposobie wypowiadania się apostoła, ale także w przejawach kultu Rzymu i cesarza. W pismach Pawłowych daje się odczuć również wpływ tajemnych religii wschodnich (apostoł jest im przeciwny, ale czerpie z nich obrazy, za pomocą których przedstawia chrześcijanom doktrynę zmartwychwstania). Dostrzegalny jest także wpływ gnozy, który będzie jeszcze bardziej widoczny w pismach z II wieku. Doktrynę tę można podsumować zdaniem, którego wpływ na myśl Pawła jest niewątpliwy: „Zbawieni jesteśmy przez wiedzę”. Czynnikiem zdecydowanie najważniejszym jest oczywiście judaizm i Stary Testament: Paweł zna Biblię i czyni z niej istotę swego języka bądź dla uzasadnienia swej argumentacji, bądź w celu wyjścia poza judaizm. W Kościele katolickim pisma Pawłowe mają często opinię trudnych, prawdopodobnie z powodu nieznajomości Biblii przez katolików. W każdym razie pewne jest, że aby móc docenić pisma św. Pawła, wierzącemu niezbędna jest rzeczywista kultura biblijna. I odwrotnie, można powiedzieć, że dzięki Pawłowi cały Stary Testament nabiera swego prawdziwego znaczenia: jest on przygotowaniem do zmartwychwstania Jezusa.
Przed rozpoczęciem lektury pism św. Pawła konieczne jest usytuowanie jego listów w chronologii pism Nowe-go Testamentu:
– rok 50: Ewangelia św. Mateusza (aramejska?), dotąd nieodnaleziona
– lata 50–52: dwa Listy do Tesaloniczan
– rok 56: List do Filipian
– rok 57: Pierwszy List do Koryntian; List do Galatów; Drugi List do Koryntian
– lata 57–58: List do Rzymian; List św. Jakuba
– lata 61–63: List do Kolosan; List do Efezjan; List do Filemona
– rok 64: Pierwszy List św. Piotra; Ewangelia św. Marka
– rok 65: Pierwszy List do Tymoteusza; List do Tytusa; Ewangelia św. Mateusza; Ewangelia św. Łukasza; Dzieje Apostolskie
– rok 67: List do Hebrajczyków; Drugi List do Tymoteusza
– lata 67–71: List św. Judy; Drugi List św. Piotra
– rok 95: Apokalipsa; Ewangelia św. Jana; Listy św. Jana
Życie Apostoła Narodów
W życiu św. Pawła można wyodrębnić cztery etapy: od narodzin między rokiem 5 a 15 do roku 45, kiedy miał miejsce początek wielkich misji apostolskich, lata 45–48 (trzy wielkie misje apostolskie), lata 58–63 (niewola w Cezarei i Rzymie), ostatnie lata życia i męczeńska śmierć. Informujące nas o jego życiu źródła to Dzieje Apostolskie (rozdziały 9–11 i 14–18) oraz Listy: do Galatów 1,11–2,14; Pierwszy do Koryntian 15,8–9 i Drugi do Koryntian 11,22–12,12; do Rzymian 11,1; do Filipian 3,4–6; Drugi do Tymoteusza 1,5 i 3,10–11.
Paweł urodził się między 5 a 15 rokiem w Tarsie w Azji Mniejszej. Po roku 30 mieszkał w Jerozolimie. Nawrócił się w latach 34–36 i przebywał w Damaszku oraz w Arabii. Odwiedził apostołów w latach 37–39, a następnie powrócił do Tarsu, by wreszcie osiąść w Antiochii, skąd wyruszać będzie na każdą ze swych wielkich misji apostolskich.
Pierwsza misja miała miejsce między rokiem 45 a 49. W roku 50 Paweł uczestniczył w soborze jerozolimskim, który uregulował problemy postawione przez tzw. chrześcijan judaizujących, utrzymujących, że chrześcijanie powinni ściśle przestrzegać przepisów prawa żydowskiego, a w szczególności obrzezania. Drugą misję, podczas której napisał Listy do Tesaloniczan, odbył w latach 50–52. Misja trzecia przypadła na lata 53–58 i wówczas powstały Listy do Koryntian, Galatów, Rzymian i Filipian. Niewola cezarejska miała miejsce między rokiem 58 a 61, rzymska objęła lata 61–63. Z tego czasu wywodzą się Listy do Kolosan, Efezjan i do Filemona. Między uwolnieniem a drugim aresztowaniem Paweł podjął jeszcze jedną podróż i napisał Pierwszy list do Tymoteusza oraz List do Tytusa. Drugie aresztowanie sprowadziło go do Rzymu, skąd pochodzi Drugi List do Tymoteusza. Męczeństwo Pawła miało