3
LISTA SUBSTANCJI I METOD ZABRONIONYCH W SPORCIE
ANDRZEJ POKRYWKA
W 1928 r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Federacji Lekkoatletycznych (ang. International Association of Athletics Federations – IAAF), jako pierwsza organizacja sportowa, zakazało stosowania stymulantów. Decyzja ta nie pociągnęła jednak za sobą wprowadzenia kontroli dopingu podczas rywalizacji lekkoatletów. Kontrole zaczęto przeprowadzać dopiero w latach 60. XX w. Początkowo poszczególne federacje tworzyły własne wykazy zabronionych substancji, z czasem uznając za nadrzędny ten publikowany przez MKOl (tab. 3.1).
Na pierwszej liście substancji zabronionych w sporcie Komisji Medycznej MKOl, opracowanej na potrzeby igrzysk w Grenoble i Meksyku (1968), znalazło się zaledwie kilka grup substancji, tj. stymulanty, narkotyczne środki przeciwbólowe, aminy sympatykomimetyczne, alkohol, antydepresanty i trankwilizatory. W kolejnych latach lista ta ulegała znacznym modyfikacjom, zwykle przy okazji igrzysk olimpijskich. Wprowadzono na nią m.in. steroidy anaboliczne (1975), testosteron (1983), β-blokery i doping krwią (1985), diuretyki (1986), środki maskujące (1987), β2-mimetyki (1993) czy preparaty zwiększające objętość osocza oraz sztuczne nośniki tlenu (2000). Od 2004 r. lista substancji i metod zabronionych w sporcie nadzorowana jest przez WADA, która co roku ją aktualizuje, a wszelkie zmiany poprzedzane są konsultacjami z reprezentantami środowiska sportowego i medycznego według ściśle określonego harmonogramu postępowania. Zwykle we wrześniu publikowana jest nowa wersja listy, która obowiązuje w kolejnym roku kalendarzowym. Możliwe są także modyfikacje w innym terminie. Przykładowo w 2014 r. WADA wprowadziła zmiany w już obowiązującej na ten rok liście, dodając do substancji zabronionych aktywatory czynnika transkrypcyjnego indukowanego przez hipoksję – ksenon i argon.
Tabela 3.1. Pierwsze wykazy substancji zabronionych przez wybrane międzynarodowe federacje sportowe i Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) oraz ostatnia lista substancji i metod zabronionych przez MKOl
IAAF (ang. International Association of Athletics Federations) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Federacji Lekkoatletycznych; FIFA (fr. Fédération Internationale de Football Association) – Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej; UCI (fr. Union Cycliste Internationale) – Międzynarodowa Unia Kolarska; UIMPB (fr. Union Internationale de Pentathlon Moderne et Biathlon) – Międzynarodowa Unia Pięcioboju Nowoczesnego i Biathlonu
WADA umieściła na liście wiele klas substancji i metod dopingu (tab. 3.2), o różnym działaniu i wpływie na wynik sportowy, dzieląc je na zabronione:
■ w każdym czasie (podczas zawodów i poza zawodami);
■ wyłącznie podczas zawodów;
■ tylko w niektórych sportach.
Tabela 3.2. Substancje i metody zabronione przez WADA w 2020 r.*
* Aktualna i pełna wersja listy jest dostępna m.in. na stronach internetowych Światowej Agencji Antydopingowej (www.wada-ama.org) i narodowych agencji antydopingowych, w tym Polskiej Agencji Antydopingowej (www.antydoping.pl).
** Gonadotropina kosmówkowa (CG) i hormon luteinizujący (LH) oraz czynniki je uwalniające – zabronione tylko u mężczyzn.
*** β-blokery są zabronione w każdym czasie w łucznictwie (WA) i strzelectwie (ISSF, IPC), a w wymienionych sportach tylko podczas zawodów: sporty samochodowe (FIA); bilard (wszystkie dyscypliny) (WCBS); dart (WDF); golf (IGF); narciarstwo/snowboard (FIS), w konkurencjach narciarskich: skoki, freestyle aerials/halfpipe, oraz snowboardowych: halfpipe/big air; sporty podwodne (CMAS), dotyczy takich dyscyplin lub konkurencji jak: nurkowanie bezdechowe ze stałym balastem z płetwami i bez płetw, pływanie dynamiczne z płetwami i bez płetw pod wodą, nurkowanie bez płetw, Jump Blue apnoea, łowiectwo podwodne, statyczne wstrzymywanie oddechu, strzelectwo basenowe i nurkowanie bezdechowe ze zmiennym balastem.
Przypisanie substancji do grupy zabronionej wyłącznie podczas zawodów oznacza, że próbka pobrana do kontroli dopingu w okresie poza zawodami nie będzie badana na obecność tej substancji. Ponadto związki na liście WADA podzielone są na określone i nieokreślone. Podział ten wynika z faktu, że niektóre substancje mogą się znaleźć w organizmie sportowca bez jego wiedzy, np. z uwagi na powszechność ich występowania. Ma to znaczenie wyłącznie na etapie nakładania sankcji na sportowca po pozytywnym wyniku badań antydopingowych. W przypadku wykrycia w próbce biologicznej zawodnika substancji określonej, w pewnych warunkach możliwa jest redukcja sankcji przewidzianych do nałożenia za pozytywny wynik kontroli. WADA wyraźnie stwierdza, że substancje określone niekoniecznie są mniej skutecznymi środkami dopingującymi niż nieokreślone, a ich wykrycie podczas kontroli dopingu nie zwalnia sportowca od odpowiedzialności za to, co dostaje się do jego organizmu.
Światowy Kodeks Antydopingowy WADA stanowi, że związek chemiczny zostanie uznany za zabroniony w sporcie, jeśli jest środkiem maskującym (tzn. może utrudniać wykrycie stosowania innych substancji, które zostały już uznane za doping) lub spełnia dwa z następujących trzech kryteriów:
■ może poprawiać lub poprawia wyniki sportowe;
■ stanowi potencjalne lub faktyczne zagrożenie dla zdrowia;
■ jest sprzeczny z duchem sportu.
Szczególne kontrowersje wzbudza ostatnie kryterium, które dla wielu jest niejasne. We wstępie do Kodeksu napisano, że duch sportu jest świętowaniem ducha człowieka, ciała i umysłu, i odnosi się do takich wartości, jak: etyka, fair play i uczciwość, zdrowie, doskonałość w działaniu, charakter i wykształcenie, zabawa i radość, praca zespołowa, poświęcenie i zaangażowanie, poszanowanie reguł prawa, odwaga, wspólnota i solidarność. Przyjmując pogląd niektórych ekspertów, że stosowanie jakiejkolwiek substancji farmakologicznej przez osoby zdrowe jest sprzeczne z duchem sportu, oraz mając na uwadze formułę znaną z każdej reklamy leków, że niewłaściwie stosowane mogą zagrażać zarówno zdrowiu, jak i życiu, okazuje się, że przywołane powyżej kryteria nie są specjalnie wygórowane. Nie oznacza to jednak, że każdy związek chemiczny, który je spełnia, staje się automatycznie środkiem dopingującym. Przykładowo picie wody podczas rywalizacji wpływa na poprawę wyników, a spożycie jej w nadmiarze może doprowadzić do hiponatremii i spowodować zgon. Jednak absurdem byłoby zakazać sportowcom spożywania wody podczas rywalizacji.
Mimo to należy zachować szczególną ostrożność przed stosowaniem różnych substancji, często niezbadanych pod względem ich wpływu na organizm ludzki. Zwłaszcza że opracowana przez WADA Lista substancji i metod zabronionych w sporcie ma charakter otwarty. W większości klas podano jedynie przykłady substancji dopingujących (w 2020 r. jest ich ok. 320), dodając uwagę, że lista nie ogranicza się wyłącznie do wymienionych związków albo że zabronione są także inne substancje o podobnej strukturze chemicznej lub podobnym działaniu biologicznym. Ponadto, od początku 2010 r., na listę wprowadzono klasę S0 (substancje niezatwierdzone). WADA nie wymienia w niej przykładów środków dopingujących, definiuje jednak, że za takie należy uznać te substancje farmakologicznie czynne, które nie zostały przez jakąkolwiek rządową jednostkę opieki zdrowotnej dopuszczone do obrotu jako produkty lecznicze stosowane u ludzi. Dotyczy to m.in. leków będących w fazie badań przedklinicznych lub klinicznych, leków wycofanych z lecznictwa lub zatwierdzonych do stosowania tylko w weterynarii czy też zmodyfikowanych substancji psychoaktywnych (np. dopalaczy). Przez długi czas jedyną klasą substancji zabronionych, która ograniczała się wyłącznie do wymienionych w niej przykładów, była