Otwarty charakter listy WADA powinni mieć szczególnie na uwadze ci sportowcy, którzy przyjmują suplementy diety. W tej grupie produktów z roku na rok pojawiają się nowe substancje, zarówno syntetyczne, jak i pochodzenia naturalnego. W wielu przypadkach trudno jednoznacznie stwierdzić, czy są dozwolone, czy też nie. Tym samym łatwo narazić się na zarzut o naruszenie przepisów antydopingowych, nie będąc do końca świadomym rzeczywistego zagrożenia – zwłaszcza w przypadkach gdy producenci suplementów diety i odżywek wychodzą z mylnego założenia, że wszystko to, co nie jest zabronione – jest dozwolone. Przykładem związków o niejasnym statusie mogą być chociażby ekdysteroidy lub BPC-157. Ekdysteroidy to steroidowe hormony metamorfozy owadów i skorupiaków, regulujące ich przepoczwarczanie (owady) i linienie (skorupiaki), mogące występować także w niektórych roślinach. Ze względu na przypisywane im działanie adaptogenne, anaboliczne, hipoglikemiczne, hipocholesterolemiczne i przeciwbakteryjne wchodzą (zwłaszcza ekdysteron) w skład różnych suplementów, nie tylko dla sportowców. Z kolei BPC-157 to peptyd złożony z 15 aminokwasów, szeroko reklamowany jako środek wspomagający leczenie uszkodzeń więzadeł oraz gojenie kości, ścięgien Achillesa, uszkodzonej tkanki mięśniowej i zmiażdżonej tkanki mięśniowej. Zarówno ekdysteron, jak i BPC-157 nie są wymienione na liście, ale w piśmiennictwie naukowym opublikowano już artykuły, w których jednoznacznie wskazano, że oba związki spełniają wszelkie kryteria uznania za doping. Niestety, problemy z jednoznaczną odpowiedzią na pytanie, czy dana substancja jest zabroniona w sporcie, czy też nie, dotyczą nie tylko składników suplementów. Wątpliwości zdarzają się także w ocenie niektórych leków. Wiele narodowych agencji antydopingowych prowadzi bazy, w których można sprawdzić status danego produktu leczniczego. Nie dla wszystkich leków jest on identyczny we wszystkich wyszukiwarkach.
Modyfikacje Listy substancji i metod zabronionych w sporcie nie zawsze są związane z jej rozbudową. Niejednokrotnie zdarzało się, że usuwano z listy pojedyncze substancje lub grupy związków. Przykładem mogą być środki miejscowo-znieczulające i kofeina. W latach 80. XX w. zaobserwowano rosnące użycie wysokich dawek kofeiny przez sportowców w celu pobudzenia organizmu. MKOl postanowił ograniczyć ten proceder i od 1984 r. kofeina była zabroniona do stosowania podczas zawodów. Warunkiem pozytywnego wyniku kontroli dopingu było stwierdzenie w próbce moczu sportowca stężenia kofeiny powyżej dopuszczalnego limitu. Początkowo była to wartość 15 µg/ml, potem obniżono ją do 12 µg/ml, przy nieustających rozważaniach dotyczących fizjologicznych podstaw takich regulacji. Zasadniczy problem w ustaleniu wartości decyzyjnej wynikał z faktu, że wypicie np. kilku filiżanek kawy nie pozwala konsumentowi przewidzieć końcowego stężenia kofeiny w moczu z powodu różnych zawartości tego alkaloidu w filiżance napoju, jak również dużej zmienności indywidualnego metabolizmu kofeiny, zależnego od wielu czynników. Dlatego WADA zdecydowała, że od 1 stycznia 2004 r. spożywanie kofeiny przez sportowców nie jest w jakikolwiek sposób ograniczone. Z kolei w 2017 r. podjęto decyzję o usunięciu z listy alkoholu, który – podobnie jak β-blokery – przez lata był zabroniony w wybranych sportach. Oczywiście nie oznacza to przyzwolenia na jego stosowanie podczas zawodów, ale kwestie te regulują regulaminy zawodów zatwierdzane przez poszczególne międzynarodowe federacje sportowe. W tym samym roku z listy wykreślono glicerol, wymieniony wcześniej w klasie diuretyków i środków maskujących, wśród preparatów zwiększających objętość osocza. Decyzja ta została podjęta po uwzględnieniu informacji opublikowanych w piśmiennictwie naukowym, dotyczących wpływu glicerolu na objętość osocza i parametry paszportu biologicznego sportowca. Ostatecznie uznano, że wpływ stosowania pochodnych glicerolu na wspomniane parametry jest znikomy.
Warto wspomnieć, że WADA regularnie prowadzi tzw. Program Monitorujący, który ma na celu sprawdzenie, czy wskazane w nim substancje są (lub nie) nadużywane w sporcie. Substancje monitorowane (w ostatnich latach były to m.in.: bupropion, nikotyna, fenylefryna, norefedryna, pipradrol, synefryna, kodeina, hydrokodon i tramadol) nie są uznawane za doping.
1. Clasing D.: Doping und seine Wirkstoffe – verbotene Arzneimittel im Sport. Spitta Verlag, Balingen 2004.
2. Cox H.D., Miller G.D., Eichner D.: Detection and in vitro metabolism of the confiscated peptides BPC 157 and MGF R23H. Drug Test. Anal. 2017; 9: 1490–1498.
3. Houlihan B.: Dying to win – Doping in sport and the development of anti-doping policy. Council of Europe Publishing, Strasbourg 1999.
4. Isenmann E., Ambrosio G., Joseph J.F. i wsp.: Ecdysteroids as non-conventional anabolic agent: performance enhancement by ecdysterone supplementation in humans. Arch. Toxicol. 2019; 93: 1807–1816.
5. Jegier A., Nazar K., Dziak A. (red.): Medycyna sportowa. Wyd. Lek. PZWL & PTMS, Warszawa 2013.
6. Kamber M., Mullis P.E.: The worldwide fight against doping: from the beginning to the World Anti-Doping Agency. Endocrinol. Metab. Clin. North Am. 2010; 39: 1–9.
7. Kinahan A., Budgett R., Mazzoni I.: Structure and development of the List of Prohibited Substances and Methods. Med. Sport Sci. 2017; 62: 39–54.
8. Piechota R.: Doping w sporcie [w:] Prawo sportowe (red. M. Leciak). Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2018.
9. Pokrywka A., Kwiatkowska D., Kaliszewski P., Grucza R.: Some aspects concerning modifications of the List of Prohibited Substances and Methods in sport. Biol. Sport 2010; 27: 307–314.
10. Pokrywka A., Obmiński Z., Stańczyk D. i wsp.: Stosowanie kofeiny przez sportowców polskich przed i po usunięciu jej z listy substancji dopingujących. Med. Sport. 2007; 23: 326–331.
11. Schänzer W., Thevis M.: Human sports drug testing by mass spectrometry. Mass Spectrom. Rev. 2017; 36: 16–46.
12. Smorawiński J., Pokrywka A.: Doping w sporcie [w:] Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego (red. J. Górski). Wyd. II. PZWL Wyd. Lek., Warszawa 2019.
13. Thiem B., Kikowska M., Maliński M.P. i wsp.: Ecdysteroids: production in plant in vitro cultures. Phytochem. Rev. 2017; 16: 603–622.
14. Thieme D., Hemmersbach P. (red.): Doping in Sports. Handbook of Experimental Pharmacology 195. Springer–Verlag, Berlin–Heidelberg 2010.
FARMAKOLOGIA ŚRODKÓW DOPINGUJĄCYCH
4
ŚRODKI ANABOLICZNE
4.1. STEROIDY ANABOLICZNO-ANDROGENNE
EWA KWIATKOWSKA
Do grupy steroidów anaboliczno-androgennych (SAA) zalicza się testosteron i inne substancje, które mają budowę i działanie podobne do budowy i działania tego hormonu, naturalnie występujące w organizmie ludzkim oraz ich syntetyczne odpowiedniki lub pochodne. WADA podzieliła SAA na Liście substancji i metod zabronionych w sporcie na substancje egzo- i endogenne (tab. 4.1) (taki podział był do 2020 r.).
4.1.1. Testosteron (T)
Jest męskim hormonem płciowym produkowanym przez komórki Leydiga obecne w jądrach. Wydzielanie T gwałtownie rośnie w okresie pokwitania, powodując zmiany w organizmie mężczyzny: obniżenie głosu, porost włosów na ciele i twarzy, wzrost wydzielania łoju przez gruczoły łojowe skóry, dojrzewanie narządów płciowych, dojrzewanie spermy, wzrost libido. Wszystkie te cechy działania T nazywane są androgenicznymi. T ma również działanie anaboliczne, czyli zwiększające syntezę białek, co prowadzi do zwiększenia masy mięśniowej. U kobiet produkowany jest przez jajniki i korę nadnerczy w bardzo małych stężeniach oraz w postaciach