[no image in epub file]
Zabytek architektury wizygockiej w Hiszpanii, Venta de Baños, VII wiek
Pod rządami wizygockimi rozwijały się sztuka, architektura, literatura i teologia, ale co niezwykle ważne – wytworzyła się bardzo szczególna konstytucja ustroju państwowego. Od końca V wieku kształtowała się specyficzna rola synodów, jako przedstawicielstwa społeczeństwa wobec monarchy. Synody składały się z biskupów oraz możnych świeckich i decydowały zarówno o sprawach Kościoła, jak i państwa. Szczególną rolę odegrał słynny IV synod obradujący w Toledo w roku 633 pod przewodnictwem Izydora biskupa Sewilli. Ten pierwszy europejski parlament określił wyraźnie procedurę wyboru i prerogatywy władcy. I tak władca miał być wybierany przez zgromadzenie możnych wraz z biskupami. Ustalono, że w sprawach „gardłowych” król nie mógł sądzić jednoosobowo, a postępowania sądowe musiały być jawne. W myśl postanowień synodu biskupów wybierał kler, a zatwierdzał metropolita, przy czym król nie miał w tym zakresie formalnie żadnych uprawnień. Wreszcie – wyprzedzając o 500 lat Jana z Salisbury, a o 600 lat św. Tomasza z Akwinu – synod toledański postanowił, że „król jest prawowity tylko wtedy, kiedy rządzi sprawiedliwie”. Z kolei „król źle postępujący pozbawia się godności i władzy”, jednak poddanym zabrania się rebelii, spisków i zamachów, a przysięga na wierność królowi obowiązuje bezwzględnie11.
Kolejny synod, XII z 681 roku, doprowadził do ogłoszenia przez króla Erwiga (680-687) nowego zbioru praw ograniczającego karę śmierci, oślepienia i zakres stosowania tortur. Natomiast XIII synod z roku 683 postanawiał, że nie wolno więzić, pozbawiać majątku i stanowisk przed wniesieniem oficjalnego oskarżenia przed sąd składający się z biskupów i możnych12 – a więc zasada habeas corpus. Rozwiązania te wprowadzono 532 lata przed angielską Magna Charta Libertatum z 1215 roku i 750 lat przed przywilejem krakowskim z roku 1433.
W roku 672 panowanie rozpoczął król Wamba. Prawdopodobnie był on pierwszym monarchą, a w każdym razie pierwszym, o którego koronacji mamy szczegółową relację na piśmie, którego owa koronacja miała charakter sakralny, gdyż w nawiązaniu do starotestamentalnych wzorów namaszczania królów judzkich była połączona z uroczystym namaszczeniem, które teraz w chrześcijaństwie zapewniało szczególną opiekę Ducha Świętego dla namaszczonego-pomazańca. Przy okazji koronacji Wamby określono warunki ważności objęcia tronu: wola Boża, namaszczenie, elekcja, wola ludu13. Następne namaszczenie odbyło się przy koronacji Pepina Krótkiego, króla Franków, przez papieża w roku 754 i odtąd stało się nieodłącznym elementem koronacji w tradycji europejskiej. Oczywiście rozwiązania ustrojowe nie wzięły się znikąd i były najdalej wówczas zaawansowaną konsekwencją „obywatelskości” drużynniczych tradycji germańskich, nie pozostając również bez konsekwencji – jedne przyjmowane wprost, jak nadanie sakralnego charakteru królewskich koronacji, inne będąc tylko wzorem łagodzącym obyczaje. Chrześcijaństwo skłaniało do stanowienia praw „bezpieczniejszych” dla przeciwników. Obserwacja losów pokonanych wrogów w wizygockiej Hiszpanii w VI wieku wyraźnie wskazuje na łagodzenie obyczajów14.
Postrzymska Europa Zachodnia była jednym wielkim tyglem, w którym przepływ idei i wzorów był bardzo szybki – toczone wojny, zawierane małżeństwa międzydynastyczne, a przede wszystkim wspólnota religii chrześcijańskiej zapewniały szybkie przenoszenie idei. Elity germańskie, początkowo w części ariańskie, kolejno przechodziły do jedności z Rzymem, aż do początku VII wieku, kiedy to ostatni germańscy arianie przeszli ostatecznie na katolicyzm15.
W roku 711 triumfujący już w Afryce Północnej muzułmanie przekroczyli cieśninę i w bitwie pod Xeres de la Frontera, nad rzeką Gaudelete, pokonali armię królestwa Wizygotów, już wtedy zwanego Hiszpanią. Poległ ostatni król, Roderyk, a w ciągu kilku lat muzułmanie opanowali całą niemal Hiszpanię. Witani entuzjastycznie przez Żydów wyznawcy Mahometa16 założyli nową prowincję Andaluzję, której nazwa pochodzi od nazwy plemiennej Wandalów17. Upadło królestwo, którego uzasadniona legenda przyniosła siłę do obrony i do przeżycia północnohiszpańskim niezawisłym prowincjom – Asturii, Geronie, Tarragonie – a po kilku wiekach dała w czasie rekonkwisty moralną siłę do pokonania muzułmańskich najeźdźców i zbudowania jednego z najwspanialszych królestw Europy, które pozostawiło ślad na dziejach świata.
Irlandia – św. Patryk – kuźnia kadr Kościoła od V do IX wieku
Jednym z najniezwyklejszych „wątków”, a zarazem mających ogromne znaczenie dla Europy, zarówno Europy chrześcijańskiej, Europy intelektualnej, jak i Europy politycznej wieków od V do IX, była historia Irlandii. Kraj ten był prawdziwą kuźnią kadr Kościoła Europy Zachodniej – kadr, które tworzyły strukturę ówczesnego społeczeństwa. Te granice chronologiczne można doprecyzować, przywołując rok 432 jako czas przybycia św. Patryka do Irlandii, oraz rok 875, w którym zakonnicy opuścili klasztor Lindisfarne po kolejnym straszliwym spustoszeniu Irlandii przez Normanów. Irlandia leżała poza zasięgiem Cesarstwa Rzymskiego i jego wpływów. Była jedynym krajem Zachodu, w którym zachowała się celtycka większość społeczeństwa, zresztą po dziś dzień. Irlandia weszła do kręgu cywilizacji rzymskiego Zachodu – nie będąc wcześniej częścią imperium – już po upadku politycznej roli Rzymu, lecz weszła, by odegrać, niemal od razu, ogromną rolę. Tak jak upadek rzymskiego limesu na wschodzie poszerzył granice tej cywilizacji o kraje rdzennie germańskie, które znalazły się w obrębie królestwa Franków za Chlodwiga, jako tereny pod „uprawę cywilizacji”, tak Irlandia, zachowując całkowitą polityczną niezależność od ówczesnych królestw germańskich na terenach dawnego Cesarstwa Zachodniego, stała się bardzo prędko jednym z najważniejszych ognisk cywilizacji promieniujących na cały Zachód, a szczególnie na Germanię, Galię, Italię i dzisiejszą Szwajcarię, ale w pewnym stopniu również na tereny słowiańskie. Fundatorem jej świetności był św. Patryk. Ten jeden z najwybitniejszych Europejczyków czasu średniowiecza, urodzony w Bretanii lub Szkocji około 389 roku, porwany jako jeniec i niewolnik do Irlandii, stał się jej apostołem. W 431 roku rozpoczął swoją działalność misyjną, a w roku następnym został biskupem w pogańskiej – do jego czasów – Irlandii. „Patryk działał niestrudzenie – chrzcił, bierzmował, odprawiał msze, dbał o rodzime duchowieństwo, zdając sobie sprawę, że na dalekiej wyspie nie można opierać Kościoła na klerze sprowadzanym z Galii”18. Założył prawdopodobnie biskupstwo-opactwo w Armagh – późniejszą i aż po dziś dzień stolicę prymasów Irlandii, zakładał klasztory19. Święty patron Irlandii zmarł w roku 462, zostawiając okrzepnięte struktury Kościoła ze świetnymi kadrami. Najwybitniejszymi jego następcami byli między innymi św. Brygida (452-524), św. Kolumban Starszy (521-597) i św. Kolumban Młodszy (543-615). Kościół w Irlandii działał w specyficznych warunkach, funkcjonując poza obszarem kościelnej administracji rzymskiej, dostosowywał się do administracji irlandzkiej. Ta z kolei opierała się na podziale kraju na ponad 150 małych królestw, z walczącymi ze sobą bezustannie władcami. W tej sytuacji trzeba było połączyć w jedno diecezję i parafię. Stało się to możliwe z pomocą ogromnej liczby klasztorów, których opaci byli jednocześnie biskupami i proboszczami.
Kościół irlandzki, zwany iroszkockim, po utrwaleniu własnych struktur, rozpoczął szeroko zakrojoną działalność misyjną, najpierw w Szkocji, potem w Walii i Kornwalii, czyli na terenach podobnie jak Irlandia celtyckich, a następnie w Anglii i na kontynencie. Na terenie państwa Franków mnisi irlandzcy (iroszkoccy) założyli, pod zwierzchnictwem Kolumbana Młodszego zwanego odnowicielem Kościoła w Galii, około 200 klasztorów, między innymi w Annegray i Fontaine-lès-Luxeuil. Misję szwajcarską prowadził uczeń Kolumbana Młodszego Gall, mnich z Luxeuil, który założył klasztor zwany od jego imienia Sankt Gallen. Misje iroszkockie, zwane germańskimi, objęły Frankonię, Turyngię, Alemanię, Szwabię i Bawarię. Prowadzono również misję italską