Tytuł oryginału
EINE FRAU AN SEINER SEITE
Copyright © 1997 by Hamburger Edition, Hamburg, Germany
All rights reserved
Projekt okładki
Maciek Trzebiecki
Zdjęcie na okładce
© Profimedia/Corbis
Redaktor prowadzący
Adrian Markowski
Redakcja
Jarosław Skowroński
Korekta
Małgorzata Denys
ISBN 978-83-8097-592-7
Warszawa 2016
Wydawca
Prószyński Media Sp. z o.o.
02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28
Wstęp
28 kwietnia 1945 r. pewien wolontariusz ze Szwajcarskiego Czerwonego Krzyża był świadkiem ewakuacji żeńskiego obozu koncentracyjnego Ravensbrück. Widział kolumny około 5000 kobiet więźniarek i około 5000 więźniów, pędzone drogą w kierunku zachodnim przez esesmanów i nadzorczynie SS. Na czele jednej z kolumn zauważył mały wóz, ciągnięty przez sześć wychudzonych niczym szkielety więźniarek. Na szczycie załadowanego bagażami pojazdu siedziała dobrze odżywiona i ubrana kobieta. Zgodnie z informacją uzyskaną od komendanta jednej z kolumn była to żona führera SS, która dostała podczas „ucieczki” rozstroju żołądka, ponieważ zjadła zbyt dużo rodzynek1. Kobieta ta, która niczym despotka kazała wieźć się przez okolicę swoim na wpół zagłodzonym niewolniczkom, należała do wspólnoty rodów SS, zakonu SS.
Z trudem przychodzi dostrzeżenie tego, co samo w sobie jest oczywiste: społeczność nazistowska była także zbiorowością składającą się z kobiet i mężczyzn. Badania nad historią zbrodni nazistowskich skupiały się dotychczas wybiórczo na „całkiem normalnych mężczyznach”. Nawet kiedy zwraca się uwagę na ogół „Niemców”, badane są jedynie czyny i motywy mężczyzn, tak jakby niemieccy mężczyźni działali całkiem bez kobiet2. Oni wszyscy mieli tymczasem matki, liczne siostry, ciotki, babcie, przyjaciółki, narzeczone, małżonki, córki, koleżanki z pracy. Nawet jeżeli to mężczyźni byli odpowiedzialnymi inicjatorami, decydentami oraz wykonawcami narodowosocjalistycznej polityki eksterminacji, kobiety także były częścią społeczeństwa sprawców. Na swój sposób wspierały i współtworzyły reżim. Dopiero spojrzenie na działania tych kobiet, ich wszechobecność wynikającą, bądź też nie, z relacji z mężczyznami, rzuca nowe światło na to, co się stało oraz jak mogło do tego dojść.
Dlaczego tak długo utrzymywał się mit, jakoby historia narodowosocjalistycznych zbrodni była wyłącznie historią sprawców, historią mężczyzn?
Po upadku systemu narodowosocjalistycznego kobiety kreowały się, czy też raczej pozwalały, na przedstawianie siebie jako niewinnych ofiar sytuacji, skupionych wyłącznie na miłości do męża i dzieci; rościły sobie prawo do prywatnej sfery rodzinnej, nieskalanej grzechami, które były popełniane gdzieś poza nią3. Postawa ta wynikała zapewne ze społecznej potrzeby mężczyzn i kobiet: jeżeli już trzeba obarczyć kogoś winą, niech przynajmniej niewieścia część narodu pozostanie od niej wolna czy też niewinna. Zgodnie z tą strategią został utrzymany mit kobiecej „ostoi niewinności”: nieskalana potwornościami wojny i nazistowskimi zbrodniami, oferowała ona szansę na nowy początek. Symbolem tego kolektywnego procesu wyparcia była Trümmerfrau („kobieta z gruzów”), która bez obciążającej przeszłości miała oczyścić Niemcy z gruzów i umożliwić odbudowę kraju4.
Ten mechanizm wyparcia przynosił także korzyści kobietom zamieszanym w zbrodnie nazistowskie. Badanie historyczne prowadzone zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety opisywały narodowy socjalizm jako ekstremalny przykład hegemonii mężczyzn i umożliwiały tym samym zwolnienie zaangażowanych kobiet z odpowiedzialności. Nawet badania nad kobietami, rozpoczęte w połowie lat siedemdziesiątych w Republice Federalnej Niemiec, ukazujące historię „kobiet w narodowym socjalizmie”5, wychodziły z założenia, że państwo nazistowskie było antyfeministyczne i zorganizowane patriarchalnie, a kobiety były jego ofiarami6, biernymi i wolnymi od winy; ogólnie rzecz biorąc, słabymi i upokorzonymi przez system wrogi kobietom. Powstały prace dotyczące narodowosocjalistycznego „wzorca kobiety” oraz traktujące o ideologii narodowego socjalizmu i sposobie, w jaki opisywano kobiety w oficjalnych doniesieniach i materiałach propagandowych. Przedmiotem tego działu badań była sklasyfikowana według rasistowskich kryteriów „niemiecka kobieta”. Prawdziwe życie codzienne i zachowanie kobiet nie zostały zbadane. Niemieckie Żydówki, niemieckie Cyganki i Romki razem z Niemkami określonymi mianem „małowartościowych”, w ogóle się nie pojawiły. Ponownie odmówiono im przynależności do narodu niemieckiego.
Mniej więcej w połowie lat osiemdziesiątych nastawienie to, ograniczające badania nad kobietami tylko do ideologii, spotkało się z krytyką. Nowe prace dotyczące „współuczestnictwa”7 zajmują się kwestią udziału kobiet w patriarchacie i ich gotowości do wspierania stosunków społecznych, a tym samym przyczyniania się ostatecznie do własnego ucisku.
Zaczęto zwracać coraz większą uwagę na politykę narodowosocjalistyczną i jej kobiece ofiary8, jak również na biorące udział w życiu politycznym przedstawicielki nieprześladowanej większości. Wtedy też rozpoczęła się dyskusja na temat ich odpowiedzialności w społeczeństwie nazistowskim, ich wkładu w zbrodnie nazistowskie, ich uczestnictwa9.
Kiedy zaczynałam mój projekt badawczy Verdrängte Täterinnen. Positionen von Frauen im Apparat der SS (1933–45) [„Wyparte sprawczynie. Stanowiska kobiet w aparacie SS (1933–45)”], małżonki esesmanów nie znajdowały się w centrum moich zainteresowań; wydawały mi się mało istotną grupą, postrzegałam je jako dodatek do ich mężów. Na podstawie archiwalnych w większości materiałów chciałam zbadać pozycje, czy raczej obszary zawodowe – np. pracownic biurowych w SS-Einsatzgruppen, asystentek w służbach wywiadowczych i sztabach SS, lekarek, pielęgniarek i nadzorczyń SS – oraz ocenić ich wkład w organizację ludobójstwa. Jednak podczas moich wizyt w archiwach, m.in. w Koblencji, Ludwigsburgu, Akwizgranie, Berlinie, Düsseldorfie, Marburgu, Waszyngtonie i Jerozolimie, doszłam do wniosku, że nie mogę dokonać analizy minionych wydarzeń oraz tego, jak mogło do nich dojść, bez włączenia małżonek esesmanów. Kobiety te funkcjonowały bardzo naturalnie, gdziekolwiek się znalazły. Wnikliwe przyjrzenie się żonom (oraz dzieciom) przebywającym w miejscu pełnienia służby przez mężów uwidoczniło coś, co dotychczas pozostawało niezauważone: ich obecność tworzyła „normalność w zgrozie”. Jeszcze jedna kwestia ujrzała światło dzienne: żony esesmanów były ważną częścią zakonu rodów SS, szczególnie w miejscach pełnienia służby przez mężów. Każdy obóz koncentracyjny miał osiedle, w którym mieszkały rodziny SS. Na okupowanych terytoriach na Wschodzie żony często mieszkały w skonfiskowanych willach w pobliżu gett lub też odwiedzały tam swoich mężów – czasami wizyty trwały kilka tygodni. Miały okazję, by wziąć udział w zbrodniach nazistowskich – i wykorzystywały ją.
W latach 1931–1945 około 240 000 kobiet wyszło za mąż za esesmanów10. W wielu mowach, jakie w ciągu dwunastu lat nazistowskich rządów wygłosił Himmler, w napisanych przez niego dokumentach i listach znajdują się dowody na to, że zgodnie z jego planami SS miało być zorganizowane jako wspólnota rodów, a nie tylko męskie stowarzyszenie, oraz że