Nauczanie i zastosowania retoryki mają długą tradycję również w Polsce. Epoka średniowiecza traktowała retorykę bardzo utylitarnie. Była ona wprawdzie jedną z siedmiu sztuk wyzwolonych nauczanych w szkołach, ale w zasadzie została ograniczona do dwu dziedzin, zwanych ars dictaminis (sztuka dyskutowania, czyli sztuka prowadzenia korespondencji urzędowej) i ars praedicandi (sztuka kaznodziejska). To ostatnie zagadnienie stało się ważne od czasów wprowadzenia chrześcijaństwa, które jednak początkowo odnosiło się nieufnie do retoryki jako nauki pogańskiej; jej zadaniem miało być oszukiwanie ludzi i sprytne przekonywanie ich do spraw niesłusznych. Do „ocalenia” retoryki przyczynił się św. Augustyn, który w swoim dziele O nauce chrześcijańskiej (De doctrina christiana) pokazał, w jaki sposób można wykorzystać techniczne reguły pogańskiej nauki do szerzenia ideałów chrześcijańskich. W epoce renesansu retoryka stała się podstawą humanistycznego wykształcenia uniwersyteckiego, a jej zasady wykorzystywano przy tworzeniu wszelkiego rodzaju tekstów – zarówno użytkowych, jak i artystycznych. Kryzys retoryki na przełomie renesansu i baroku został wywołany reformą nauk wyzwolonych, którą zainicjował francuski uczony Pierre de la Ramée (Piotr Ramus). Polegała ona na oddzieleniu w dydaktyce szkolnej inwencji i dyspozycji od pozostałych części retoryki. W ten sposób, zgodnie z tendencjami epoki, która skłaniała się do włączania inwencji i dyspozycji do logiki, retoryka została sprowadzona de facto do elokucji, czyli nauki o stylach, co spowodowało stopniowe odintelektualizowanie tej nauki i dało początek barokowym tendencjom, które ograniczyły szkolną retorykę do nauki o różnych rodzajach stylów i afektów oraz różnych form stylistycznej przesady (amplifikacji) (zob. Wilczek 2005: 65–72). Retoryka, będąca nieocenioną skarbnicą wiedzy humanistycznej, była w Polsce stopniowo odsuwana w cień i spychana na margines wiedzy humanistycznej.
W ciągu ostatnich czterdziestu lat można było zaobserwować w naukach humanistycznych, a zwłaszcza w nauce o literaturze swoisty renesans badań nad retoryką. Monografie i rozprawy szczegółowe, które ukazywały się od połowy lat sześćdziesiątych, dokonały wielu przewartościowań w naszym myśleniu o kulturze retorycznej. Inspiracją do tych badań były niewątpliwie prace uczonych zachodnioeuropejskich, zebrane między innymi w specjalnym numerze „Pamiętnika Literackiego” z roku 1977. O tym, jakimi zagadnieniami zajęła się ostatnio nauka zachodnia, pisał Michał Głowiński:
Charakterystyczny dla ostatnich lat renesans retoryki wyraził się zwłaszcza w czterech następujących centrach problemowych:
1. w studiach historycznych dotyczących teorii i praktyk retorycznych […] dawne teorie są przedmiotem nie tylko rekonstrukcji, ale także aktualizacji;
2. w studiach poświęconych teorii tekstu jako swoistego sposobu oddziaływania na odbiorcę, perswazyjnym właściwościom wypowiedzi, a także – w pewnych wypadkach – teorii argumentacji;
3. w teorii tropów i figur;
4. w praktycznych wskazaniach, jak należy skutecznie konstruować wypowiedzi danego typu. (Głowiński 1977)
W ostatnich kilkunastu latach zaczęto w Polsce nadrabiać zaległości związane z tak długą nieobecnością retoryki w refleksji teoretycznej i w edukacji na wszystkich poziomach nauczania. W roku 1990 ukazały się dwa kompendia wiedzy o retoryce – pierwsze tego typu opracowania we współczesnej polskiej humanistyce – książki Mirosława Korolki (1990) i Jerzego Ziomka (1990). W swojej Sztuce retoryki Korolko starał się zrekonstruować na około 150 stronach w sposób encyklopedyczny (podporządkowany pięciu działom retoryki) całość terminologii i metodologii retoryczno-oratorskiej. Ta pożyteczna książka przypomina jednak bardziej starożytny czy renesansowy podręcznik retoryki i jako propozycja metodologiczna sytuuje się w nurcie bardzo tradycyjnym, nieuwzględniającym najnowszych tendencji w badaniach nad retoryką. Daje ona wszakże czytelnikowi encyklopedyczne podstawy wiedzy o retoryce w zakresie obejmującym to, co explicite wyrażone w starożytnych traktatach i późniejszych podręcznikach. Jest to opis przejrzysty, uporządkowany i przez to łatwy do studiowania.
Retoryka opisowa Jerzego Ziomka pozbawiona jest kompletnego, encyklopedycznego wymieniania i definiowania pojęć i stanowi próbę zmierzenia się współczesnego teoretyka literatury, doceniającego rangę i autonomię starożytnej teorii retorycznej, z „niebezpieczną” problematyką związków retoryki i poetyki. Widać to zwłaszcza w rozdziałach o retoryce elokucyjnej, stylistyce kwantytatywnej, o tropach, figurach słów i figurach myśli. Rozdziały te powinny być lekturą obowiązkową każdego humanisty, nie tylko literaturoznawcy (Wilczek 1991: 318–322).
Od roku 2000 mamy do czynienia w Polsce z prawdziwym przełomem w odniesieniu do publikacji poświęconych retoryce. Przede wszystkim po wielu latach oczekiwania otrzymaliśmy w przekładzie polskim fundamentalne dzieło Heinricha Lausberga Handbuch der literarischen Rhetorik (2002), które dla każdego humanisty głębiej zainteresowanego retoryką powinno stanowić niezbędne wprowadzenie do problematyki teorii retorycznej, zwłaszcza starożytnej. Ukazały się również dwie książki podstawowe dla nowoczesnych studiów nad retoryką: Imperium retoryki Chaima Perelmana (2002) oraz zbiór esejów Stanleya Fisha (2002), a także dwa podręczniki – Retoryka dla studentów historii, politologii i dziennikarstwa Krzysztofa Obremskiego (2004) (ogólne wprowadzenie do retoryki wraz z dużą antologią tekstów) oraz Retoryka podręczna – popularny podręcznik napisany przez współautora naszej książki, Michała Rusinka i Anetę Załazińską (2005). Bardzo ciekawym wprowadzeniem do podstawowych zagadnień retoryki dla początkującego czytelnika jest rozdział ABC dobrego mówcy, zamieszczony w książce Polszczyzna na co dzień (Wierzbicka 2006). Ukazują się kolejne, syntetyczne opracowania naukowe Jakuba Z. Lichańskiego (2000; 2003; 2007). Najciekawsze jest wszakże to, że po wielu latach podręczniki retoryki znów weszły do szkoły średniej. Po roku 2000 wydano co najmniej dwa takie podręczniki (Karaś, Wierzbicka 2002; Bocheńska 2005). Ukazały się też książki, które dotyczą zastosowania retoryki we współczesnym biznesie, a zwłaszcza w zarządzaniu i marketingu (Ruhleder 2002, Kohout 2006, Beck 2007). Na koniec trzeba wspomnieć o pionierskiej na naszym rynku wydawniczym książce Jacka Wasilewskiego (2006), która opisuje retoryczne mechanizmy dominacji w kulturze. Wszystkie te ważne książki ukazały się w ostatnich kilku latach, co świadczy o ogromnym wzroście zainteresowania retoryką, a przede wszystkim oznacza powrót do rozumienia retoryki jako uniwersalnej wiedzy humanistycznej przydatnej, a wręcz niezbędnej w wielu dziedzinach życia współczesnego1.
Nasz podręcznik nie ma na celu zastąpienia wyżej wymienionych książek i opracowań, nie stanowi on też jednak tylko ich dopełnienia. Ambicje redaktorów i autorów były większe – chcielibyśmy, aby stanowił on wprowadzenie do problematyki retorycznej dla wszystkich humanistów, którzy potrzebują pogłębionej refleksji nad retoryką, opartej na najnowszym stanie badań, podanej w klarownym, ale nieuproszczonym wykładzie. Mamy nadzieję, że książka ta spełni oczekiwania czytelników poszukujących nowoczesnej, syntetycznie ujętej wiedzy o różnych aspektach retoryki.
Część pierwsza
Anna Kucz
Retoryka i oratorstwo w starożytności
Grecja
Od zarania swych dziejów Grecy doskonale wiedzieli, jaka moc tkwi w słowie mówionym. Przykładem są chociażby achajscy rycerze walczący pod Troją, którzy w sposób świadomy i umiejętny posługiwali się słowem. Sędziwego władcę Pilijczyków Nestora nazywa Homer „słodkosłownym mówcą”,