Najstarsze znane przedstawienie malarskie pochodzi z tej epoki i znajduje się w jaskini San Borjitas I, położonej w Sierra de Guadalupe w Kalifornii Dolnej. Jest to malowidło naskalne, które wykonano czerwienią i czernią; przedstawia postać ludzką przeszytą włóczniami. Datowane jest na 5500 p.n.e. i stanowi początek tzw. Stylu Wielkich Malowideł Naściennych (Estilo Gran Mural), który trwał nieprzerwanie przez 7 tys. lat, a jego pozostałości zachowały się na ponad 543 skałach i w jaskiniach w tym regionie. Wiadomo, że od późnego okresu cenolitycznego minerały tłuczono w moździerzach, aby uzyskać pigmenty do malowideł (głównie ochrę, czerwień i czerń). Spoiwami były woda i soki roślin kaktusowatych. Najnowsze interpretacje tych przedstawień łączą je z praktyką szamańską, transem ekstatycznym i wierzeniami związanymi z wędrówką dusz.
Drugą tradycję określa się mianem Tradycji Lasu Tropikalnego (Tradición de la Selva Tropical). Reprezentujący ją ludzie zamieszkiwali zalesione niziny, tworząc małe społeczności o egalitarnym charakterze. Znane im były te same zdobycze technologiczne co ich współczesnym mieszkającym na wyżynach, ale z tym zastrzeżeniem, że ważniejszą funkcję pełniły u nich siekiery i topory do cięcia drewna oraz pewien rodzaj kowadeł i kamienne żarna do rozcierania nasion o twardej łupinie. Grupy te nie migrowały cyklicznie, ponieważ zasoby selwy nie wykazują wysokiej zmienności zależnie od pory roku. Podstawą ich bytu było głównie zbieractwo, a w mniejszym stopniu zależeli od upolowanej zdobyczy. Najokazalsze przykłady tej tradycji odkryto w centralnej części stanu Veracruz.
Trzecią tradycją jest Tradycja Wybrzeża (Tradición Costera), a reprezentujące ją grupy dysponowały takim samym zestawem narzędzi jak grupy z lasów tropikalnych. Społeczności te przynajmniej sezonowo zamieszkiwały lasy namorzynowe, gdzie ich członkowie zbierali skorupiaki i mięczaki, choć mogli uzupełniać dietę o warzywa lub produkty pochodzące z łowiectwa i rybołówstwa. Osiedla te znane są jako concheros, ponieważ ich mieszkańcy mieli zwyczaj układania pancerzy i muszli po zjedzonych skorupiakach w wielkie stosy (kopce muszlowe). W Conchero de Chanuto w stanie Chiapas znaleziono prymitywne gliniane klepisko, co wskazywałoby, że niektóre z tych grup były na poły osiadłe – taki tryb życia nie wymagał pracy rolniczej, jeśli pobliskie zasoby leśne były obfite. Różne przykłady concheros występują także nad Oceanem Spokojnym oraz na wybrzeżach Karaibów. Do tradycji tej prawdopodobnie należały także położone na wybrzeżu ośrodki w stanie Tamaulipas, świadczy o tym również stanowisko Santa Lucía w dolinie Tecolutla, które było zamieszkiwane nieprzerwanie przez osiem tysiącleci, począwszy od 7000 p.n.e.
Mapa 1.2 Lokalizacja stanowisk – późny okres cenolityczny i protoneolityczny
Okres protoneolityczny (5000–2500 p.n.e.)
Ten okres historii Meksyku uważa się za etap przejściowy między społecznościami, które opierały się na gospodarce przyswajalnej (zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo), a społecznościami osiadłymi, których podstawą utrzymania była gospodarka wytwarzająca (rolnictwo). Wśród archeologów amerykańskich powszechnie stosuje się jako ich odpowiedniki następujące przedziały czasowe: środkowy archaiczny (5500–3500 p.n.e.) oraz późny archaiczny (3500–2000 p.n.e.).
W okresie protoneolitycznym następował stopniowy wzrost liczebności populacji, a małe obozowiska, które były zakładane na krótko, występowały na przemian z miejscami dłuższych pobytów większej liczby osób, jak chociażby w Cueva de Coxcatlán w stanie Puebla (5000–3400 p.n.e.) i Gheo-Shih w stanie Oaxaca (5000–4000 p.n.e.). Ten nowy tryb życia znany jest jako „wielkie grupy sezonowe” i niektórzy autorzy uważają, że występował już w okresie litycznym. W okresie protoneolitycznym udomowiono większość roślin. Proces ten polega na modyfikacji genetycznej roślin poprzez powtarzające się zbiory, składowanie, ochronę i selekcję najbardziej wydajnych gatunków. Dieta nadal opierała się na pokarmach uzyskanych ze zbieractwa i łowiectwa, a te pochodzące ze zbioru zbóż były jedynie uzupełnieniem, gdyż w żaden sposób nie można tu mówić jeszcze o rolnictwie. Jednak coraz regularniejsze zasiewy sprzyjały powstawaniu obozowisk półosiadłych, których mieszkańcy zajmowali się pielęgnacją upraw. Przywiązanie tych społeczności do zbieractwa i łowiectwa (pewnego i regularnego źródła pożywienia) mogło wynikać z faktu, że przy nieznajomości technik nawadniania zależność od rolnictwa była dla nich bardzo ryzykowna.
Na brzegach wielkich jezior, jak również na wybrzeżach, gdzie pożywienie można było uzyskiwać przez cały rok na niewielkim obszarze, rozwinęły się społeczności całkowicie osiadłe, które zajmowały się uprawą roślin jedynie od czasu do czasu – ich przeżycie nadal zależało od zbieractwa, polowania oraz łowienia ryb i mięczaków. Tak było w przypadku wspomnianych już mieszkańców Zohapilco, osiadłych od 5500 p.n.e. w Dolinie Meksyku. Niewątpliwie była to społeczność preceramiczna i protorolnicza, która zajmowała się eksploatowaniem różnych zasobów naturalnych pojawiających się w trakcie rocznego cyklu. Inna była sytuacja mieszkańców Bahía de los Ángeles w Kalifornii Dolnej (osadnictwo od 9000 p.n.e.), którzy korzystali z bogatych zasobów morza, podobnie jak ludzie z Colhá i z Cobweb Swamp w Belize, którzy osiedlili się ok. 3000 p.n.e. i już wtedy karczowali las tropikalny, aby uzupełnić swoją dietę o rośliny uprawne.
W okresie protoneolitu w pewnym zakresie zostały także udomowione niektóre zwierzęta, takie jak indyki, papugi i psy, a także pszczoły. Różnorodność produktów znalezionych w rozmaitych regionach w owej epoce każe przypuszczać, że udomowienie roślin i zwierząt następowało niezależnie i nie było jednego ogniska rozprzestrzeniania się. Wypada zauważyć, że protoneolit był czasem udomowienia kukurydzy (ok. 5000–4000 p.n.e.) i to właśnie z tej racji zaczęły wtedy powstawać głębokie różnice kulturowe, które później będą występować między centrum i południem (Mezoameryka) a północą kraju (Aridamérica5 i Oasisamérica6). W różnych debatach nad genezą kukurydzy osiągnięto względne porozumienie, że pochodzi ona od dzikiego gatunku (Zea mexicana) zwanego teosinte, chociaż miejscem jej modyfikacji mogła być Dolina Meksyku (skąd wywodzi odmiana teosinte nazywana „Chalco”) lub rezerwat Manatlán na zachód od Jalisco. Jednakże większość odmian dawnej kukurydzy pochodzi z doliny rzeki Balsas.
Z punktu widzenia technologii narzędzia kamienne wyraźnie się zmniejszyły, podlegały specjalizacji i były o wiele lepiej wykończone. Starannie je retuszowano, a technika gładzenia nie ograniczała się już tylko do wytwarzania