[41] Do łagodniejszych jego ocen postawy pisarki należy stwierdzenie, że „[…] Dąbrowska już jest w pełnej euforii »demokracji ludowej«” (J. Lechoń, Dziennik, Warszawa 1993, t. 3, s. 27, zapis z 26 I 1953).
[42] W tym samym numerze „Nowej Kultury” zamieszczono także wypowiedzi i wiersze kilkunastu pisarzy i uczonych, w tym Władysława Broniewskiego, Leopolda Infelda, Jarosława Iwaszkiewicza, Mieczysława Jastruna, Leona Kruczkowskiego, Zofii Nałkowskiej, Seweryna Pollaka, Wiktora Woroszylskiego, Aleksandra Zelwerowicza.
[43] K. Biedrzycki, Inna Dąbrowska, „Znak” 1989, nr 407, s. 85–89.
[44] J. Putrament, O ciasnym i szerokim pojmowaniu realizmu, „Trybuna Ludu” 1955, nr 161, s. 4 [referat wygłoszony na III Plenum ZG ZLP]. – Zob. T. Drewnowski, Tyle hałasu – o nic?, Warszawa 1982, s. 161–162; T. Drewnowski, Dwa współczesne opowiadania, w: tegoż, Rzecz russowska…, s. 312–320.
[45] T. Burek, O tzw. socrealizmie i dyskusjach literackich lat 1955–1957, „Tygodnik Kulturalny” 1971, nr 8, s. 3.
[46] Cyt. za: „Teatr” 1969, nr 2, s. 19–20; komentarz: J. Timoszewicz.
[47] Druk pt. Naiwniacy i cwaniacy?, oprac. A. Garlicki, „Polityka” 1994, nr 10, s. 7–12 [tytuł pochodzi od redakcji].
[48] Tytuł ten koresponduje z rozważaniami Dąbrowskiej, zawartymi w Myślach o sprawach i ludziach: „Prus to pisarz myślący. A tym samym człowiek – prawie tragiczny. Bo niedobrze to w Polsce być myślącym człowiekiem. My wolimy wszystko, niż myśleć. Wolimy umrzeć dla jakiejś sprawy, niż ją przemyśleć. A dzieje Prusa to dzieje nie tylko wielkiego serca, lecz i poszukującej myśli” (M. Dąbrowska, Myśli o sprawach i ludziach, Warszawa 1956, s. 128).
[49] M. Dąbrowska, Przygody człowieka myślącego, przedmowa, komentarz i przygotowanie tekstu z rękopisu E. Korzeniewska, Warszawa 1970. – W ocenie Andrzeja S. Kowalczyka podpisanie nazwiskiem Dąbrowskiej kompilacji dokonanej przez edytorkę należy traktować jako złamanie woli autorki: „Ewa Korzeniewska posklejała odcinki drukowane, sztukując tym, co znalazła w szufladzie pisarki. Efekt okazał się znów rozczarowujący, a podpisanie dzieła nazwiskiem autorki Ludzi stamtąd było nadużyciem” (A. S. Kowalczyk, Wstęp, w: Maria Dąbrowska, Jerzy Stempowski, Listy 1926–1965, t. 1–3, opracował, wstępem i przypisami opatrzył A. S. Kowalczyk, Warszawa 2010, t. 1, s. 15). Podobny sąd wielokrotnie formułował T. Drewnowski.
[50] T. Drewnowski, [Przedmowa], w: A teraz wypijmy…, Warszawa 1981, s. 7.
[51] A. S. Kowalczyk, Wstęp…, s. 15.
[52] Jerzy Giedroyc, Jerzy Stempowski, Listy 1946–1969, cz. 2, wybrał, wstępem i przypisami opatrzył A. S. Kowalczyk, Warszawa 1998, s. 323.
[53] Por. T. Drewnowski, Jak wydawałem „Dzienniki”; Dzienniki półwiecza, w: tegoż, Wyprowadzka z czyśćca. Burzliwe życie pośmiertne Marii Dąbrowskiej, Warszawa 2006.
[54] M.in.: J. Walc, Trudny rachunek. Maria Dąbrowska, „Kultura Niezależna” 1989, nr 59, s. 3–11, przedr. w: tegoż, Wielka choroba, Warszawa 1992; W. P. Szymański, Uroki dworu, Kraków 1993; J. Trznadel, Hańba domowa, wyd. nowe, Warszawa 1996.
[55] Maria Dąbrowska, Jerzy Stempowski, Listy 1926–1965… Za zgodą spadkobierców zostały też podjęte prace nad opracowaniem korespondencji Dąbrowskiej ze Stanisławem Stempowskim i Anną Kowalską.
[56] Zygmunt Chmielewski (1873–1939), inżynier chemik, działacz PPS, działacz i teoretyk spółdzielczości, wolnomularz. Od 1910 r. był członkiem Rady warszawskiego Towarzystwa Kooperatystów, w 1911 r. wszedł do Rady Naczelnej Związku Kółek Rolniczych im. Stanisława Staszica, z którym później współpracowała Dąbrowska. W 1917 r. został dyrektorem Departamentu Rolnictwa i Dóbr Koronnych Rady Stanu, w latach 1919–21 pracował w Ministerstwie Rolnictwa i Dóbr Państwowych, najpierw jako szef sekcji, potem wiceminister, w 1919 r. był kierownikiem resortu rolnictwa w rządzie Ignacego Paderewskiego. W 1924–28 był naczelnym dyrektorem Centralnej Kasy Spółek Rolniczych, a w latach 1926–28 członkiem komisji opiniodawczej przy gabinecie K. Bartla.
[57] Stypendium Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego na napisanie najpierw Domowych progów, a potem Nocy i dni w wysokości 300 zł przyznano pisarce w październiku 1926 r.; otrzymywała je regularnie do połowy roku 1933 (od października 1932 – 200 zł miesięcznie). W maju 1928 r. wypłacono jej jednorazowo 1000 zł. Łącznie w latach 1926–33 Dąbrowska odebrała 7000 zł. Wobec niskich i nieregularnie płaconych honorariów za prace publicystyczne i recenzenckie dla Ministerstwa Oświaty było to znaczące wsparcie finansowe. List S. Stempowskiego do Dąbrowskiej z 24 V 1930 r. informuje o jej dochodach w latach 1928 i 1929: „Droga moja, wczoraj przeszukałem szufladkę i uporządkowałem wszystkie kwity. Znalazłem tylko 4 kwity podatkowe: 2 po 67 zł za 1928, kiedy dochód wynosił 3584 zł i dwa po 101 zł, za 1929 r., kiedy dochód był 5.000 zł” (Muzeum Literatury, nr inw. 1634, 2717, t. II, k. 65). Według „Rocznika statystycznego” (Warszawa 1934, s. 140) miesięczne uposażenie pracownika umysłowego w Polsce w latach 1930–32 wynosiło od 180 do 360 zł.
[58] E. Korzeniewska, Jak powstawały „Noce i dnie”, w: M. Dąbrowska, Noce i dnie, Warszawa 1972, vol. 3, s. 394–395. Notatki do powieści przechowywane są w Muzeum Literatury w Warszawie.
[59] Ta wersja powieści tak dalece odbiegała od tekstu ostatecznego, że została wydana jako odrębna książka. Zob. M. Dąbrowska, Domowe progi, wstęp i przygotowanie tekstu E. Korzeniewska, Warszawa 1969.
[60] M. Dąbrowska, Działalność bez jubileuszu, w: tejże, Pisma rozproszone…, t. I, s. 236–241. Tytuł ostatniego tomu pojawił się po raz pierwszy w liście S. Stempowskiego do M. Dąbrowskiej z 5 XII 1931 r., w którym pisał: „Przed chwilą rozmawiałem z Goetlem. […] Zapytał o tytuł czytadła. Powiedziałem: Wiatr w oczy” (Muzeum Literatury, nr inw. 1634, 2717, t. II, k. 111).