Recenzenci
Prof. dr hab. Andrzej Gawryszewski
Prof. dr hab. Alicja Kostrowicka
Redakcja i korekta
Kazimierz Jacek Górnicki
Skład i łamanie
Magdalena Dziekan
Książka dofinansowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej
© Copyright by Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2001
ISBN (ePub) 978-83-8002-528-8
ISBN (Mobi) 978-83-8002-532-5
Wydawnictwo Akademickie Dialog
00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks 620 87 03
e-mail: [email protected]
http://www.wydawnictwodialog.pl/
Wydanie elektroniczne, Warszawa 2016
Skład wersji elektronicznej
Tomasz Szymański
Dla E.O.
WSTĘP
Jedną z głównych cech współczesnej geografii jest jej postępująca specjalizacja i usamodzielnianie się poszczególnych dyscyplin. Specjalizacja nie jest jednak zjawiskiem ograniczonym tylko do nauk geograficznych. Dotyczy bowiem niemal wszystkich nauk, zarówno przyrodniczych, jak też społecznych i humanistycznych. Wiąże się to głównie z poszukiwaniem nowych kierunków i orientacji metodologicznych, a także systematycznym przekraczaniem dotychczasowych obszarów badawczych i wkraczaniem na nowe, dotychczas niezagospodarowane w sensie poznawczym. Nowe dyscypliny, znajdujące się na styku różnych sfer rzeczywistości, dostarczają nie tylko cennych informacji o zjawiskach i procesach, lecz także formułują prawa nimi rządzące. Prawa te pozwalają lepiej zrozumieć świat otaczający człowieka i przez człowieka tworzony w sensie materialnym i duchowym.
Wśród dyscyplin geograficznych szczególne miejsce zajmuje geografia ludności. Wynika to przede wszystkim z roli, jaką odgrywa ludność będąca elementem badanej rzeczywistości kraju, regionu, miasta lub wsi, rozpatrywana zarówno w sensie kolektywnym, jak i indywidualnym. Człowiek jako osoba świadomie kieruje swoją egzystencją, określa swoje miejsce w otaczającej przestrzeni oraz czasie. Jego status egzystencjalny jest zatem wyjątkowy – człowiek żyje, pracuje i tworzy na styku środowiska naturalnego i środowiska społeczno-gospodarczego.
Wyodrębnienie geografii ludności jako samodzielnej dyscypliny geografii społeczno-ekonomicznej nastąpiło w okresie powojennym, chociaż problematyka ludnościowa od dawna znajdowała swoje miejsce w geografii. Współcześnie nie ma wątpliwości co do wyodrębnienia jej jako samodzielnej dyscypliny naukowej, dysponującej zarówno określonym polem badawczym, jak też własnymi procedurami eksplikacyjnymi. Jej znaczenie, zarówno w sensie poznawczym, jak też kulturowym i społecznym, jest doceniane przez przedstawicieli innych dyscyplin naukowych. Podkreśla się jej rolę integrującą różne punkty widzenia na człowieka i społeczeństwo, zwłaszcza ich miejsce w przestrzeni – naturalnej i społeczno-gospodarczej.
Najogólniej mówiąc, geografia ludności jest dyscypliną geograficzną, która analizuje oraz interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska oraz procesy ludnościowe na powierzchni Ziemi. Jak każda dyscyplina naukowa również geografia ludności zmierza nie tylko do wyjaśnienia zaobserwowanych prawidłowości przestrzennych, lecz także do budowy teorii o charakterze predykatywnym. W tym też celu musi uwzględniać szerokie tło procesów historycznych i opierać się na naukowych przesłankach rozwoju społecznego.
Geografia ludności, skupiając uwagę na przestrzennych właściwościach zbiorowości ludzkich, posługuje się głównie wielkościami mierzalnymi lub dającymi się porządkować. Z tego też względu w ogromnym zakresie wykorzystuje języki sformalizowane, a także ilościowe metody i techniki badawcze. Nie oznacza to jednak, że w ten sposób przekształca się w jakąś niemal matematyczną naukę, tracąc swój społeczny i humanistyczny charakter.
Geograf nie zastępuje biologa, socjologa czy też przedstawiciela jakiejkolwiek innej dyscypliny naukowej. Nie ingeruje również w zakres ich kompetencji naukowych, w tym w ich metody badawcze. Może natomiast uzupełnić dorobek innych nauk, rozszerzając tym samym wiedzę o społecznościach ludzkich, zwłaszcza zaś przestrzennych aspektach ich egzystencji. Dzieje się tak, gdy geograf wskazuje wpływ warunków przestrzennych na badane przez siebie zjawiska i procesy.
Usamodzielnienie się geografii ludności jako odrębnej dziedziny wiedzy geograficznej znalazło odbicie we wprowadzeniu do programu zajęć uniwersyteckich wykładów i ćwiczeń z tej dyscypliny. W geografii polskiej dyscyplina ta w oficjalnych programach nauczania, a ściślej tych powstałych po 1956 r., wykładana była jako geografia ludności i osadnictwa. Współcześnie jednak ze względu na swoją specyfikę i walory poznawcze pojawiła tendencja, aby obie te dyscypliny były wykładane osobno. Wspomniane walory sprawiły też, że geografia ludności stała się integralnym składnikiem studiów nie tylko geografii ekonomicznej, lecz również gospodarki przestrzennej i zarządzania, a także urbanistyki. Problematyka ludnościowa w ujęciu geograficznym, a więc wysuwającym na pierwszy plan jej aspekt przestrzenny, na trwałe zagościła również w studiach społecznych, zwłaszcza w socjologii, etnologii oraz historii gospodarczej.
W ostatnim czterdziestoleciu, bo taki okres obejmują dzieje polskiej geografii ludności, ukazało się wiele znaczących prac badawczych z tej właśnie dziedziny. Stanowią one również ważną pozycję w dorobku teoretycznym i praktycznym polskiej geografii społeczno-gospodarczej. Ich waga nie polega bowiem tylko na rejestracji i wyjaśnianiu przestrzennych aspektów zjawisk ludnościowych, lecz także na empirycznej weryfikacji nowych ujęć teoretycznych, które wzbogacają także geografię jako naukę.
Ważną rolę w rozwoju geografii ludności odegrały również podręczniki akademickie. W okresie powojennym ukazały się dwa niezwykle cenne podręczniki: Geografia ludności Leszka Kosińskiego oraz Geografia ludności Andrzeja Jagielskiego, oba nakładem wielce zasłużonego dla nauki polskiej Państwowego Wydawnictwa Naukowego w Warszawie. Podręcznik Kosińskiego ukazał się jeszcze w 1967 r., a Jagielskiego w 1974 r. (pierwsze wydanie) i 1977 r. (drugie wydanie). Oba wydrukowano w tak małych nakładach, że od wielu lat są niedostępne na rynku księgarskim1.
Od wydania obu wspomnianych książek minęło już więc sporo czasu, który przyniósł wraz ze zmianą rzeczywistości społecznej i gospodarczej nie tylko nowe problemy badawcze, lecz także sposoby ich opisu i wyjaśniania. Zmienia się też rola społeczna i polityczna geografii, zwłaszcza geografii społeczno-ekonomicznej. Nowego kształtu nabiera też sama geografia ludności. Stąd też zrodziła się idea napisania nowej wersji podręcznika z tej dziedziny, a ściślej sui generis wprowadzenia do tej niezwykle bogatej i złożonej problematyki. Z jednej więc strony uwzględnia ona nową problematykę badawczą, nieobecną we wspomnianych powyżej podręcznikach, a z drugiej – poszerza ją o te wątki, które korespondują z pokrewnymi dyscyplinami naukowymi, a były dotychczas pomijane w geografii ludności (na przykład kwestia czasu, modernizacji demograficznej czy mobilności).
Wynikło to przede wszystkim z chęci stworzenia podręcznika, który miałby być użyteczny w studiach ludnościowych również dla geografów fizycznych, socjologów, historyków, ekonomistów czy etnologów. We współczesnej nauce kwestie ludnościowe, a szczególnie ich aspekt przestrzenny, nabierają coraz większego znaczenia. Człowiek egzystuje bowiem w wielowymiarowej przestrzeni fizycznej, społecznej, gospodarczej i kulturowej, wzajemnie się przenikającej i zmieniającej w czasie. Jego świat wartości jest z jednej strony ich pochodną, z drugiej zaś owe przestrzenie w istotny