5
Zob. Ludwig Feuerbach, Sämmtliche Werke, red. Bolin i Jodl, Stuttgart 1907, t. 10, s. 231.
6
Zob. William McDougall, An Introduction to Social Psychology, wyd. 14, Boston 1921, s. 11.
7
Zob. Ludwig von Mises, Epistemological Problems of Economics, tłum. Georg Reisman, New York 1960, s. 52 i n.
8
W takich wypadkach istotną rolę odgrywa to, że dwa sposoby osiągnięcia satysfakcji – ten, który wiąże się z zaspokojeniem instynktownej potrzeby, oraz ten, który wiąże się z uniknięciem niepożądanych konsekwencji pójścia za instynktem – nie są realizowane w tym samym czasie. Zob. też s. 409–417.
9
Na temat błędów związanych ze spiżowym prawem płacy patrz s. 512 i n. Na temat nieporozumień wokół teorii Malthusa zob. s. 566–570.
10
W dalszej części (s. 42–50) zobaczymy, jakie stanowisko wobec ostatecznych danych empirycznych zajmują nauki społeczne.
11
Zob. Alfred Schütz, Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt, Wien 1932, s. 18.
12
Zob. Karel Engliš, Begründung der Teleologie als Form des empirischen Erkennens, Brünn 1930, s. 15 i n.
13
„La vie est une cause première qui nous échappe comme toutes les causes premières et dont la science expérimentale n’a pas à se préoccuper”. Claude Bernard, La Science expérimentale, Paris 1878, s. 137.
14
Duch świata (niem.)
15
Na temat filozofii historii zob. Ludwig von Mises, Theory and History, New Haven 1957, s. 159 i n.
16
Historia gospodarcza, ekonomia opisowa i statystyka ekonomiczna są oczywiście naukami historycznymi. Termin socjologia jest używany w dwóch różnych znaczeniach. Socjologia opisowa zajmuje się tymi historycznymi zjawiskami z zakresu ludzkiego działania, które nie są przedmiotem badania ekonomii opisowej. Zakres jej badań częściowo pokrywa się z polem badań etnologii i antropologii. Socjologia ogólna zajmuje się z kolei doświadczeniem historycznym z bardziej uniwersalnego punktu widzenia niż inne nauki historyczne. Właściwa historia bada np. dzieje poszczególnych narodów lub obszarów geograficznych. Max Weber natomiast w swoim najważniejszym dziele (Gospodarka i społeczeństwo, tłum. Dorota Lachowska, Warszawa 2002, s. 905–1114) zajmuje się miastem w ogóle, tzn. ogólnym doświadczeniem historycznym dotyczącym miast, nie ograniczając się do jakiegoś okresu, rejonu geograficznego lub poszczególnych ludów, narodów, ras i cywilizacji.
17
Niewielu jest filozofów, którzy mieliby większą znajomość różnych dziedzin współczesnej nauki niż Bergson. Jednak w jego ostatniej wspaniałej książce pojawia się luźna uwaga, która świadczy o jego zupełnej niewiedzy na temat podstawowego twierdzenia współczesnej teorii wartości i wymiany. W swoich rozważaniach dotyczących wymiany Bergson umieszcza takie zdanie: „Nawet w najbardziej pierwotnych społeczeństwach taka wymiana była praktykowana; byłaby ona jednak niemożliwa, gdyby wpierw nie spytano, czy oba wymieniane przedmioty mają na pewno tę samą wartość, tzn., czy można by je wymienić na trzeci taki sam przedmiot” (Henri Bergson, Dwa źródła moralności i religii, tłum. Tadeusz Gadacz, Kraków 1993, s. 73).
18
Lucien Lévy-Bruhl, Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, tłum. Bella Szwarcman-Czarnota, Warszawa 1992, s. 450.
19
Ibid., s. 440.
20
Lucien Lévy-Bruhl, Primitive Mentality, New York 1923, s. 27–29.
21
Ibid., s. 27.
22
Ibid., s. 437.
23
Zob. znakomite sformułowania w: Ernst Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen, Berlin 1925, t. 2, s. 78.
24
Nauka, twierdzi Émile Meyerson, jest „l’acte par lequel nous ramenons à l’identique ce qui nous a, tout d’abord, paru n’être pas tel”. (Nauka to „działanie, przez które przywracamy tożsamość temu, co pierwotnie ją przed nami skrywało” [tłum. WF]. De L’Explication dans les sciences, Paris 1927, s. 154). Zob. też: Morris R. Cohen, A Preface to Logic, New York 1944, s. 11–14.
25
Henri Poincaré, Nauka i hipoteza, tłum. M. H. Horwitz, Warszawa-Lwów 1908, s. 95.
26
Feliks Kaufmann, Methodology of the Social Sciences, London 1944, s. 46–47.
27
Albert Einstein, Geometrie und Erfahrung, Berlin 1923, s. 3. W tłum. polskim: Albert Einstein, Pisma filozoficzne, wybrał, przedmową i przypisami opatrzył Stanisław Butryn, tłum. Kazimierz Napiórkowski, Warszawa 2001, s. 81–82.
28
Zob. Edward Potts Cheyney, Law in History and Other Essays, New York 1927, s. 27.
29
Krytyczne omówienie kolektywistycznej teorii społeczeństwa – zob. s. 125–132.
30
Henri Bergson, La Pensée et le mouvant, wyd. 4, Paris 1934, s. 205. W przekładzie polskim: „Intuicją zwiemy ten rodzaj współodczuwania, za pomocą którego przenikamy wewnątrz jakiegoś przedmiotu, aby utożsamić się z tym, co ma on w sobie jedynego, a więc niewyrażalnego” (Myśl i ruch. Dusza i ciało, tłum. Paweł Beylin, Kraków 1983, s. 19).
31
Zob. Charles V. Langlois i Charles Seignobos, Introduction to the Study of History, tłum. G. G. Berry, London 1925, s. 205–208.
32
Zob. s. 350–353.
33
Zob. s. 300–301.
34
Zob. Arthur Eddington, The Philosophy of Physical Science, New York 1939, s. 28–48.
35
Nie jest to rozprawa na temat ogólnej teorii poznania, lecz konieczny wstęp do traktatu ekonomicznego, toteż nie ma potrzeby podkreślania tu analogii między zrozumieniem historycznej istotności a diagnozą