Pedagogika ogólna. Bogusław Śliwerski

przedmiotowym traktowaniem wychowanka, budzą sprzeciw lub przynajmniej głęboki sceptycyzm. Równocześnie psychologicznie stwierdzone prawidłowości związane z funkcjonowaniem osobowości człowieka i jego rozwojem każą pamiętać, iż wizje, cele dalekie i logicznie ustrukturyzowane wewnętrznie plany życiowe, oparte na akceptacji siebie oraz stabilnym poczuciu sensu życia, są znaczącymi standardami poznawczymi, opartymi na uznawanych wartościach i dynamizującymi rozwój osobowości195.

      Pojawienie się wartości w procesie wychowania rodzi jednak problemy:

      […] czy wychowanie ma być transmisją wartości i wzorców kulturowych wywiedzionych z jakiejś narzuconej lub przyjętej na zasadzie konsensu ideologii wychowania, czy raczej procesem zaangażowanym, w którym człowiek – tworząc własne wartości, przekraczając własne ograniczenia biopsychiczne i społeczno-kulturowe – staje się bardziej sobą, czyli osobą?196

      Kolejną kłopotliwą kwestią jest sposób, w jaki pedagogika ma rozwiązać problem wartości w przestrzeni edukacyjnej. Według Janusza Gniteckiego pedagogika jako nauka humanistyczna może być uprawiana w sposób empiryczny, prakseologiczny, hermeneutyczny i krytyczno-refleksyjny.

      Ponadto może się ona odwoływać do pewnego systemu światopoglądowego czy ideologii wychowania lub też do tzw. perspektywy fenomenologiczno-hermeneutycznej, zakładającej m.in. neutralizację przesądzeń światopoglądowych. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z narzuconym lub przyjętym na zasadzie konsensu społecznego systemem wartości. W drugim przypadku trzeba odsłonić zarówno strukturę bytową wartości, prawa i zasady, według których one funkcjonują, oraz ich głębszy sens i znaczenie dla rozwoju człowieka197.

      Wychowania nie można jednak – zdaniem Karola Kotłowskiego – zaliczać do nadbudowy ideologicznej, gdyż czym innym są poglądy na ten proces i jego instytucje, a czym innym

      […] samo zjawisko wychowania, które „obsługując” nadbudowę ideologiczną w państwie […], przekazuje młodzieży nie tylko elementy kultury mające na celu podtrzymanie bazy, lecz również i te, które są poza nią, a nawet są jej wrogie. […] Każda nauka […], a więc i pedagogika, jest formą społecznej świadomości i produktem wysiłku wielu epok i generacji ludzkich, dlatego nie wolno odnosić jej do jednej nadbudowy, a tym bardziej włączać w jej skład198.

      Autor wyraźnie opowiadał się za pluralizmem myśli pedagogicznej, za dopuszczeniem do analiz naukowych filozoficznie, psychologicznie czy socjologicznie zróżnicowanej refleksji o sensie i celach wychowania. Wszelkie próby skrywania tej różnorodności w celu narzucania społeczeństwu jednej tylko obowiązującej wykładni ideologii wychowania wytwarzają nurt wobec niej opozycyjny.

      Wydaje się, że nawet przyjęcie w pedagogice trzeciej warstwy wychowania nie byłoby jakimś rażącym błędem, ponieważ w wychowaniu osobowości typu socjalistycznego chodzi nie tylko o indoktrynowanie elementów kultury podtrzymujących wyłącznie bazę socjalizmu czy komunizmu, lecz również tych, które po obsłużeniu innych baz zostałyby uznane za wartościowe również dla formacji bezklasowych, oraz o tworzenie wartości, które przekazywane z pokolenia na pokolenie będą w stanie obsłużyć wiele następujących po sobie baz przyszłych, obecnie nieznanych nam, formacji społecznych199