49
Machina do bicia chłopów, „Wiadomości Brukowe” (Wilno), 27 stycznia 1817, s. 26–27.
50
A. Gostomski, Gospodarstwo, dz. cyt., s. 43.
51
Pamiętniki chłopów, oprac. L. Krzywicki, t. 1, Warszawa 1935, s. 678–679.
52
[J. Pawlikowski], O poddanych polskich, [Kraków] 1788, s. 24.
53
A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, s. 29.
54
A. Gostomski, Gospodarstwo, dz. cyt., s. 22.
55
Tamże. s. 23–24.
56
S. Pigoń, Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, Warszawa 1983, s. 87.
57
U. Werdum, Dziennik podróży 1670–1672. Dziennik wyprawy polowej 1671, Warszawa 2012, s. 39.
58
Cyt. za: M. Horn, Walka chłopów czerwonoruskich z wyzyskiem feudalnym w latach 1600–1648, cz. 2: Chłopi dóbr koronnych w walce przeciw zwiększaniu robocizn i danin (supliki i zaburzenia wiejskie), Opole 1976, s. 64.
59
J. T. Lubomirski, Rolnicza ludność w Polsce od XVI do XVIII wieku, Warszawa 1862, s. 34.
60
W. Przyborowski, Włościanie u nas i gdzie indziej. Szkice historyczne, Wilno 1881, s. 155.
61
J. Bieniarzówna, Walka chłopów w kasztelanii krakowskiej, Warszawa 1953, s. 70–71.
62
Cyt. za: A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, t. 2: Polska u szczytu potęgi, Warszawa 1939, s. 410.
63
H. Vautrin, Obserwator w Polsce [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, red. W. Zawadzki, t. 1, Warszawa 1963, s. 828.
64
Cyt. za: S. Czernik, Z życia pańszczyźnianego w XVII wieku, Warszawa 1955, s. 13.
65
C. L. R. James, The Black Jacobins. Toussaint L’Ouverture and the San Domingo Revolution, London 2001, s. 9.
66
D. B. Davis, The Problem of Slavery in Western Culture, Oxford 1966, s. 48–49.
67
B. Groicki, Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej, Warszawa 1953, s. 202.
68
W. Nekanda Trepka, Liber generationis plebeanorum („Liber chamorum”), Wrocław–Warszawa–Kraków 1995, s. 198.
69
W. Przyborowski, Włościanie u nas i gdzie indziej, dz. cyt., s. 152; zob. też D. Wojtucki, Kat i jego warsztat pracy na Śląsku, Górnych Łużycach i w hrabstwie kłodzkim, Warszawa 2014, s. 258–259.
70
J. T. Lubomirski, Rolnicza ludność w Polsce…, dz. cyt., s. 35.
71
[F. Otwinowski], Erazma Otwinowskiego dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kraków 1849, s. 42; zob. J. Janczak, Powstanie Paleja, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego” 1960, nr 3, oraz N. Jakowenko, Historia Ukrainy do 1795 roku, przeł. A. Babiak-Owad, K. Kotyńska, Warszawa 2011, s. 424–426. Niektórzy historycy kwestionują liczbę podaną przez Otwinowskiego. Ale nawet jeśli odciętych uszu było zdecydowanie mniej, to i tak ten rodzaj kary pozostaje niezwykle okrutny. W tym sensie ustalenie konkretnej liczby nie ma większego znaczenia.
72
S. Eddie, Freedom’s Price: Serfdom, Subjection, and Reform in Prussia, 1648–1848, Oxford 2013, s. 17–19; K. Orzechowski, Antyfeudalne ruchy chłopskie na Śląsku od połowy XVII do połowy XIX w. a prawo obowiązujące chłopów, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1985, zeszyt 1, s. 55.
73
R. Rozdolski, Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, dz. cyt., t. 1, s. 80.
74
A. Gostomski, Gospodarstwo, dz. cyt., s. 19.
75
Tamże, s. 29.
76
J. Haur, Skład abo skarbiec znakomitych sekretow oekonomiej ziemianskiej, Kraków 1693, s. 252.
77
W. Pomianowska, Z gwary kieleckiej. Opowiedział Marcin Tamborski (lat 65) we wsi Głuchów, pow. Chmielnik; zapisała W. Pomianowska, „Poradnik Językowy” 1957, z. 3, s. 140.
78
Cyt. za: Wieś pańszczyźniana w literaturze polskiej (w. XV–XIX), red. M. Piszczykowski, Warszawa 1972, s. 131.
79
H. Vautrin, Obserwator w Polsce, dz. cyt., s. 828.
80
J. Bartyś, Rzeczpospolita Pawłowska na tle reform włościańskich w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1982, s. 59.
81
Cyt. za: W. Przyborowski, Włościanie u nas i gdzie indziej, dz. cyt., s. 205.
82
Diariusz Sejmu wolnego ordynaryjnego warszawskiego sześcioniedzielnego Roku Pańskiego MDCCLXXX dnia 2 miesiąca października odprawującego się, Warszawa [1780], s. 337.
83
Tamże, s. 339.
84
Konstytucje Sejmu wolnego ordynaryjnego warszawskiego sześcioniedzielnego Roku Pańskiego MDCCLXXX dnia 2. miesiąca października odprawiającego się, Warszawa 1780, s. 31.
85
R. Rozdolski, Stosunki poddańcze w dawnej Galicji, dz. cyt., t. 2, s. 159; tłumaczenie z j. francuskiego Marta Nowak.
86
J. J. Kausch, Wizerunek narodu polskiego. Opis podróży ze