Dit was ’n ongemaklike afskeid, hy was nooit baie na aan haar nie, maar hy het begryp wat sy wil sê: moenie jou mense vergeet nie, vat dit saam en dink aan ons, jou oupa is lief vir jou en jou ouma het dit gemaak, dis van hierdie grond, die kleigat op Buurmansfontein.
Maar sy kan nie en hy – eintlik bly daaroor – sê sommer: “Dit lyk my julle dink julle gaan my nooit weer sien nie.”
Hy moes maar erg bedremmeld gelyk het, daar in die bedrywige binnehof van die polisiestasie, ’n groentjie van die plaas.
Op die bank teen die muur het ’n man in netjiese uniform en met ’n selfversekerde glimlag sy koerant laat sak.
“Jy moet Moleko wees,” het hy in Zulu gesê. “Jy’s die een wat by my intrek.”
So, stel ek my voor, het Tumelo John vir Nkosi ontmoet, die groot man wat toe al as konstabel vier jaar diens agter die rug het, met ’n yl snorretjie wat oor die hele lengte van sy bolip span tot verder af om die mondhoeke, iemand met opvallend klein ore, en oë ewe opsigtelik diep onder sy voorkop: die bedaardheid self.
“Kom laat ek jou die barakke gaan wys.” Hy prop die opgevoude koerant onder sy arm.
Die barakke huisves meer as honderd ongetroude polisiemanne. Hier het Tumelo John eers ongeveer vyf weke tuisgegaan tot tyd en wyl sy opleiding van ses maande by die polisiekollege ’n aanvang sou neem. Daarna volg ’n verdere verblyf van drie jaar tot hy vroeg in 1977 saam met Busi in Soweto gaan bly het.
Hier het hy ook Sithole ontmoet. En vir Kriek.
’n Kamer soos dié wat hy met Nkosi moes deel, het hy tóé nog nie geken nie, so luuks was dit vir hom. Sy skamel klere in die ingeboude kas sou die volgende dag aangevul word met stelle kakie-uniforms.
Die kleipot het hy met water volgetap en plek daarvoor ingeruim op die ingeboude houtblad reg onder die spieël.
Hy het ’n ruk stil op sy bed gaan sit om weer na alles te kyk. ’n Bed vir hom alleen, ’n kas net vir sy klere. Nkosi se radio het ’n prominente plek op die tafel by die venster ingeneem en op die oorkantste bed het die koerant gelê waar Nkosi dit so effe neergegooi het.
Voor Tumelo John uit is, het hy vlugtig na die voorblad gekyk, na ’n berig van ’n man wat die vorige dag in die Johannesburgse landdroshof verskyn het op ’n klag van crimen injuria omdat hy ’n swart advokaat ’n kaffer genoem het; die man is telkens deur die landdros gewaarsku oor sy beledigende houding in die hof; die saak is uitgestel.
Hy moes wag vir die volgende inname van kadette by die nuwe opleidingskollege vir swart polisiemanne in Noord-Transvaal. Intussen het hy allerlei peuselwerkies verrig om solank een en ander van die roetine by ’n polisiestasie te leer. Nie sonder opwinding nie, want op ’n dag vroeg in Junie is ook hy – so ’n tekort was daar aan polisie – aangesê om gereed te staan by ’n staaltoufabriek in hulle buurt waar 1 279 swart werkers begin staak het.
“Maak jou reg vir moeilikheid,” sê Nkosi toe die konvooi deur die fabriek se hek ry. “Dis trekarbeiders, jy kan maar sê almal uit Mosambiek.”
Voor ’n gebou met varkdraaddiefwering teen die rye, rye vensters staan drie polisiemanne – een met ’n kort stokkie onder sy arm, ’n kaptein, sou Tumelo John later weet – tussen ander witmanne met blikhoede op. Een wys na die ou mynhoop langs die hostel.
Hulle kry opdrag om te ontplooi en Tumelo John sorg dat hy op Nkosi se hakke bly.
“Staan soontoe, jy staan te naby,” sê Nkosi. “Ek ken hierdie plek. Hierdie ouens vat g’n kak en van niemand nie, maar vandag gaan hulle hul gatte sien!”
Oral op die mynhoop sit stakers, ook onder die bloekombome aan die voet.
Tumelo John vryf oor die punt van sy knuppel, skuif sy pet die honderdste keer reg en kyk uit die kante van sy oë na die dun stokkie van hul bevelvoerder.
Daar word heen en weer geroep.
Die groepie stakers reg voor hom sit op die oog af rustig onder die enorme bloekom. Hulle stuur ’n bierkarton onder mekaar aan. Een kyk half oor sy skouer en roep na Tumelo John in ’n taal waarvan hy geen woord kan onderskei nie. Die staker se houding was egter duidelik en verstaanbaar. Daar was woede in sy oë en uit die ruk van sy lyf kon jy ’n hele rits woorde lees met intense frustrasie voorop.
Hy kyk na Nkosi maar dié staan en raps met sy knuppel – asof hy vlieë verwilder – en praat met ’n ander konstabel. Een van die stakers staan op, drentel ’n ent weg en gaan slaan water af teen ’n ander boomstam.
’n Wind begin pluk aan die bloekoms. Tumelo John kan by tye nie meer hoor of daar gepraat word nie; hy sien net houdings van ergernis en gegriefdheid.
“Dit alles net oor R3,00,” kom Nkosi later vir hom sê. “Die ander ouens in die fabriek wat nie in die kampong bly nie, kry nou ’n R3,00-toelaag per maand en dié bliksems wil dit ook hê. Hulle weet natuurlik nie watter gat vreet busgeld in ’n mens se sak nie.”
Daar was dié dag geen konfrontasie nie. Die werkers het die hele tyd in hulle groepies bly rondsit. Bierkartonne is aanhoudend gelig. Teen die middag het die droë wind al sterker gewaai. Die stemme was nou heeltemal onhoorbaar. Die geruis van die bloekoms het Tumelo John skoon doof gemaak en die vlae dun mynsand het hom sy oë op skrefies laat trek.
Maar Tumelo John was bly oor sy werk in die polisie. Die beste ding wat nog ooit met my gebeur het, het hy gedink. Elkeen kan nie maak en breek soos hy wil nie, daar moet vrede heers en dis die kant waaraan ’n mens wil wees.
En tog het die dag by hom bly spook. Daar was iets in die stakers se houding wat hom aan die plaas in die Vrystaat laat dink het. Die rustelose manier van sit, waarop bier gedrink word; die uitdrukking in die oë, die gebare. Arme drommels, wat kan jy op dié manier bereik!
Die aand teen slapenstyd staan Tumelo John en water drink voor die spieël. Nkosi het al ingekruip, maar peuter nog aan sy radio.
“Ek hoor daardie stakers kry maar R20,00 in die maand.”
“Wat verwag jy, hulle het nie skoolgegaan nie. Wat kan hulle anders doen?”
“Ek weet wat dit is om arm te wees,” sê Tumelo John. “R3,00 se verhoging is nie so kwaai nie en kyk, hulle wou nie sommer daaroor baklei nie.” Hy skep ’n halfbeker water uit die kleipot en dink aan sy oupa, hy’t ook nie skoolgegaan nie.
“Die fout met daardie manne vandag,” antwoord Nkosi agter sy rug, “is hulle weet nie hoe om die ding aan te pak nie. Dis alles hulle eie skuld. Weet jy, iemand het vir hulle ’n briefie teen die baas se kantoordeur vasgesteek. Dis hoe hulle eise stel: waarsku die base. Shit! Wat kan jy só uitrig? Daardie soort fabriek het werkerkomitees waar almal oor griewe kan kom praat. Hulle sal nog leer.”
Tumelo John sien in die spieël hoe hy sy kleipot met ’n piering toemaak. Sy oupa het gesien toe hy die kleipot by sy ma vat. “Ek is bly jy gaan weg,” het die ou man gesê. “Die wêreld bly nie dieselfde nie en mense kan nie vir altyd op plase bly nie. Maar, Tumelo, jy moenie vergeet nie, jy is soos daardie kleipot. Kyk hoe bruikbaar is hy, maar hy bly altyd van die aarde, van dit waarvan hy gemaak is. Jy moet dit onthou: al word jy hoe slim, jy bly maar soos ’n kleipot.”
“Simpel Mosambiekers,” sê Nkosi. “Dis nou een ding van ’n witman: jy moet die regte kanale gebruik, my boetie!”
In 1973 was Frelimo aan die baklei in Mosambiek. En Smith in Rhodesië. En vakbonde vir swartes het in Suid-Afrika nie bestaan nie.
Een nag in Augustus, in die holte van sy kamer by die polisiekollege in Hammanskraal, vlie daar ’n vlermuis bokant sy kop. Hy druk sy kop so diep as moontlik in die kussing, maar dit neem ’n hele ruk voor die verdwaalde soogdier ophou om kruis en dwars wind in sy oor af te klap.
Die volgende oggend dink hy nog na oor die dreigende sensasie van die vorige nag, maar