“Jou heks! Dan is dít jou plan!”
“Nee! Nee! Jy verstaan my verkeerd! Dis nie wat ek bedoel nie …”
“Nou luister mooi, Analola. As jy dit waag, laat jy my geen keuse as om jou permanent te laat opsluit nie. Dan sal daar die eerste keer in baie jare weer ’n mens lewend in die ana begrawe word. Ek bedoel wat ek sê, Analola! Bly weg van daardie man as jy jou lewe liefhet!”
5
Die volgende dag en in die dae daarop kom die ekspedisie se bedrywighede in volle gang. Nie dat hulle veel sukses behaal nie. Die eerste paar dae probeer hulle die vertroue van die eilandbewoners wen sodat hulle kan vasstel waar die ingange tot die familiegrotte is. Almal is baie vriendelik, maar sodra hulle die woord “ana” hoor, word hulle stom en kan skielik niks verstaan van wat die vreemdelinge vra nie.
Deur middel van tolke vermaak hulle die ekspedisielede ure lank met verhale van hul voorvaders, van die Lang- en Kortore van toentertyd – die stam met die gewone kort ore en die stam wat hul oorbelle gekloof en swaar gewigte daarin vasgemaak het om dit lank te laat groei sodat dit soos flappe op die skouers gerus het.
Die Langore was die heersers en die Kortore moes hulle dien en help met die moai, waarvan ses honderd vandag nog op Paaseiland te siene is. Die Kortore het ’n opstand beplan teen hierdie dwingelandy. Die Langore het gehoor van die opstand en het vroegtydig onder die leiding van hul koning Iko gevlug na die oostelike kant van die eiland, die Poike-skiereiland, en daar ’n diep loopgraaf gemaak van meer as drie kilometer lank – so diep dat dit die Poike-plato byna heeltemal van die res van die eiland geskei het.
Toe het hulle die loopgraaf opgevul met alles wat hulle in die hande kon kry om aan die brand te steek. Op hierdie plato, met die vuurloopgraaf tussen hulle en die res van die eiland, sou hulle heeltemal veilig van enige vyandelike aanval wees. Maar een van die Langore was met ’n Kortoor-vrou getroud en sy was die verraaier. Toe die Langore nog rustig en in die waan van veiligheid geslaap het, het sy die teken aan haar stamgenote gegee en hulle het stilweg al met die duiselingwekkende afgronde aan die seekant langs die plato binnegedring en die Langore heeltemal omsingel, ’n Massamoord het gevolg. Net drie van die Langore het daarin geslaag om deur die gloeiende loopgraaf van Iko te ontsnap.
Twee van hulle is later in ’n grot doodgesteek. Die derde, Ororoina, is toegelaat om te bly leef, want hy was die enigste wat die vernuf besit het om die manjifieke beelde, die moai, te ontwerp wat vandag nog as monumente op die eiland staan. Die beelde is uit harde lawarots gemaak. Skerpgemaakte klippe was die enigste gereedskap. Die beelde is dan dwarsoor die eiland versprei – beelde wat tot tien ton weeg. En niemand weet vandag meer presies hoe dit gedoen is nie.
Ororoina het weer getrou en tot vandag toe kan sy afstammelinge hul verbintenis met die enigste oorlewende Langoor uitlê. Dokter Inaki is volgens bewering ’n direkte afstammeling van hom. Daarom noem baie van die eilandbewoners hom Arikipaka, ’n koninklike titel wat net aan ’n direkte afstammeling van Ororoina gegee word wat weer op sy beurt bloedverwantskap met Iko kon bewys.
Dae en dae lank luister hulle net; probeer hulle op hierdie wyse die eilandbewoners se vertroue wen. Maar sodra hulle die gesprek in die rigting van die familiegrotte stuur, raak die gretige vertellers meteens tjoepstil.
Hulle luister maar verder – hoe ’n Peruaanse vloot op ’n dag in 1862 by Paaseiland anker gegooi het. Vriendelik soos hulle is, het hulle in klompe na die vloot uitgevaar op hul pora, ’n soort rietvlot, wat vandag nog in gebruik is vir visvang. Toe hulle op die bote kom, het hulle soos kinders, omdat hulle nie eens kon lees of skryf nie, meegedoen aan die nuwe speletjie om strepies en kruisies op ’n stuk papier te trek. Eers toe almal kruisies en strepies getrek het, moes hulle uitvind dat hulle onwetend ’n kontrak onderteken het om op die Ghwano-eilandgroep, duisende kilometers ver, te gaan werk. Die res, wat nie na die bote uitgeroei het nie, is op land deur allerlei geskenke, soos rolle materiaal, aangelok. Dié wat onraad gemerk het en wou vlug, is summier platgeskiet.
Só is byna duisend eilandbewoners weggevoer. Nege honderd het op die Ghwano-eilandgroep gesterf. Toe die biskop van Tahiti van hierdie grootskaalse onreg en slawerny hoor, het hy protes aangeteken. Die uiteinde van die saak was dat die vyf en tagtig oorlewendes teruggestuur is. Van hulle het vyftien die eiland weer bereik – saam met hulle het hulle pokke gebring. Toe die daaropvolgende epidemie hom onder die oorblywende vroue en kinders uitgewoed het, het ’n skamele honderd en elf ná die tragedie oorgebly.
Intussen het die eerste sendeling daar aangekom, maar hulle het hom rot en kaal besteel totdat hy op ’n dag selfs sonder sy broek gesit het. Hy het met die eerste skip wat daar aangekom het, vertrek, maar later weer teruggekeer, dié keer met helpers. ’n Mate van beskawing het begin intree toe ’n Franse avontuursoeker op ’n dag daar aankom en die eilandbewoners teen die sendelinge begin opmaak. Op die ou end is nie net die sendelinge nie, maar ook die opstoker vermoor.
En nou behoort Paaseiland aan Chili, want die Chilene het dit onmiddellik ná die ontdekking van sy groen grasvelde geannekseer, as ’n groot skaapplaas vir sy vloot.
’n Goewerneur is aangestel om die onderneming te administreer. Origens word die eilandbewoners in vrede gelaat met redelike vryheid, solank die Chileense vloot net sy kwota wol en vleis kry.
Maar die ekspedisie het nie halfpad om die aardbol gekom om na die geskiedenis van Paaseiland te luister nie. Die meeste van die feite het hulle reeds geken. Selfs die nawel van die wêreld se geskiedenis staan opgeteken in die annale van die wêreldgeskiedenis.
Vroeëre ekspedisies het reeds in groot mate die geheime van die moai en hoe hulle gemaak, vervoer en opgerig is, opgeklaar.
Maar daar is nog een geheim van Paaseiland wat steeds agter die sluiers van baie gisters verberg is – die vreemde hiëroglieftaal op die rongo-rongo en die ontsyfering daarvan. Dan nog, afgesien van die moai, is daar min oorblyfsels van werklike waarde uit die verre verlede ontdek, min wat Paaseiland se geskiedenis tot die dag van Hotu Matua en, soos die wetenskaplikes vermoed, nog vóór hom, kan belig.
En die antwoord op daardie tergende vrae lê verseël in die ana, of familiegrotte, waarvan die eiland vermoedelik ’n oorvloed het, maar waarvan niemand skynbaar weet waar die ingange is nie. Want dit was tradisie deur al die eeue heen, amper op die patroon van die Egiptiese grafkelders, om die dooies, en selfs dié wat nog nie heeltemal dood was nie, saam met die nodige gebruiksgoedere van daardie tyd in grotte diep in die ingewande van Paaseiland weg te seël.
As die wetenskaplikes van die twintigste eeu ’n insae in hierdie ana kan kry en daarin kan slaag om die geheimsinnige kliptafels, die rongo-rongo, te ontsyfer, sou die verlede van Paaseiland eindelik herontdek kon word. Maar om die ana op te spoor …
Ná drie weke van vrugtelose pogings is die groepie moedeloos.
“Ons maak geen vordering nie. Drie weke is nou al verby en ons is nog net waar ons die eerste dag was. Ons sal ’n ander plan moet maak. Dis baie duidelik dat ons geen tree met die eilandbewoners sal vorder nie,” laat professor Islinger een middag hoor toe die vier uit verskillende oorde in die kantoortent bymekaarkom om kajuitraad te hou nadat hulle die hele dag na stories moes luister sonder om ’n jota te vorder.
“En niks wat ons saamgebring het, kan hulle omkoop nie.” Daar is ’n verergde frons tussen Zelia se wenkbroue. “Ons het nou al rolle materiaal en duisende vishoeke weggegee en dit help alles niks nie. Ek is nou al so geïrriteer dat ek kan skree daarvan. Wat makeer die mense? ’n Mens sou sê ons wil hulle van kosbare skatte beroof, soos juwele en edelgesteentes, en eintlik …”
“Vir hulle ís dit kosbare skatte,” werp Pauli van die ander kant af tussenbeide.
Sy het, eintlik net om die tyd om te kry, ook so terloops begin navraag doen, maar ook sy kon geen hond haaraf maak nie. Nietemin het sy die afgelope dae al meer en meer geïnteresseer geraak in Paaseiland en sy bewoners. Sy is beslis meer gewild onder hulle as Zelia, omdat sy nie net altyd in die eiland se verlede bly rondkrap nie, maar persoonlike belangstelling ook toon – in hoe die vroue hul kos gaarmaak en in hul kinders, met wie sy ure