Punktem wyjścia rozważań Duguita na temat prawa i państwa jest socjologiczna interpretacja państwa oparta na oczywistym fakcie współzależności społecznej. W teorii Duguita związki łączące ludzi są związkami solidarności społecznej, które bazują na podziale pracy.
Społeczeństwo jest podzielone na klasy, każda zaś klasa pełni własną misję, własną funkcję w celu zapewnienia solidarności i harmonii społecznej. Wspólpraca klas w procesie podziału pracy doprowadzi do przezwyciężenia negatywnych stron kapitalizmu na drodze pokojowej, bez rewolucji. Duguit uważał, że obywatele przez federalizację klas dążą do utworzenia nowego typu społeczeństwa. Proces ten nazwał federalizmem syndykalnym. Ogólne prawo wyborcze proponował zamienić na proporcjonalne przedstawicielstwo partii i związków zawodowych. Każda klasa powinna się zjednoczyć zgodnie z kryterium zawodowym w odpowiednie związki zawodowe. Stosunki między klasami powinny być uregulowane przez umowy, a nie przez ustawy. Zjednoczenie syndykatów w federacje doprowadzi do centralizacji władzy, do politycznego i prawnego pluralizmu. Władza zostanie podzielona między różne syndykaty, które zajmą się realizacją zadań społeczno-gospodarczych i społeczno-politycznych. Działalność rządu centralnego będzie kierowana przez Izbę, skupiającą przedstawicieli wszystkich syndykatów.
Dla Duguita państwo jest tylko społeczeństwem podzielonym na rząd i podmioty podległe temu rządowi. Państwo istnieje jako konieczność społeczna, jako instytucja stworzona w celu wspierania i sprzyjania społecznej współzależności ludzi, czyli solidarności między nimi. Duguit zanegował istnienie zarówno suwerenności, jak i podmiotowości państwa, albowiem te prawnopozytywistyczne koncepcje nie zgadzają się z faktami rzeczywistości społecznej. W teorii Duguita źródłem prawa nie jest państwo czy suweren, co było w jego czasach dogmatem nauki prawa we Francji, ale stosunki społeczne. Prawo powinno wynikać z potrzeb ludzi w danym społeczeństwie i w danym czasie oraz odpowiadać im. Skoro państwo jest narzędziem rozwoju życia społecznego, powinno się podporządkowywać prawu, nie odwrotnie.
Krytykując jurydyczne fikcje państwa i suwerenności, Duguit uważał, że te koncepcje powstały dla celów praktycznych i nie są przydatne w analizie naukowej. Idea suwerenności, twiedził Duguit, musi ustąpić miejsca idei służby publicznej (społecznej). Jak pisał: „Państwo nie jest już władzą suwerenną, wydającą rozkazy. Jest zespołem osób, które powinny zastosowywać siłę, jaką dysponują, by zaspokoić potrzeby społeczne. Idea służby publicznej leży u podstaw teorii współczesnego państwa. Żadna inna koncepcja nie jest tak głęboko zakorzeniona w faktach życia społecznego”.
W przeciwieństwie do różnorakich fikcji i uprzedzeń w sferze prawa Duguit uzasadniał i konceptualizował jeden fakt o czysto obiektywnym i naukowym znaczeniu – fakt solidarności. Wprawdzie solidarność, wedle jego teorii, nie jest nakazem moralnym, niemniej człowiek pragnący żyć w społeczeństwie musi się jej podporządkować i zachowywać się w odpowiedni sposób. Chociaż solidarność nie jest czymś absolutnym ani imperatywnym, jest fundamentem zachowania człowieka w społeczeństwie.
Analizując solidarność, Duguit doszedł do następujących wniosków:
• u podstaw wszystkich zjawisk, gdzie czynnikiem jest człowiek, leży elementarny fakt posiadania przez niego świadomości, indywidualnej i samoświadomej;
• świadomość indywidualna jest faktem stojącym nad i poza jakimkolwiek filozoficznym lub socjalnym nauczaniem;
• człowiek pragnie wpływać na świat zewnętrzny;
• gdy człowiek staje się bardziej społeczny, wzrasta jego poczucie indywidualności; im bardziej staje się indywidualny, tym bardziej jest społeczny;
• wola życia, instynkt samozachowawczy dyktują osobie, że tylko w społeczeństwie może znaleźć pewną ochronę, co powoduje w niej rozwój poczucia solidarności.
Fakt solidarności społecznej kształtuje się w osobach i rodzi normę sprawiedliwości społecznej: „nie rób tego, co narusza sprawiedliwość społeczną, i rób wszystko, co sprzyja jej realizacji i powiększeniu”. Społeczna norma solidarności stanowi podstawę prawa obiektywnego. Norma prawa to jurydyczna, „powierzchniowa warstwa” tej normy społecznej. Szczególne normy prawa w ich różnorodności mają znaczenie o tyle, o ile odpowiadają społecznej normie solidarności.
Prawo rodzi się bezpośrednio z solidarności społecznej i dlatego stoi nad państwem. Norma prawa powstaje spontanicznie jako konsekwencja stosunków społecznych. Ustawodawca tylko konstatuje normę prawa, nie tworzy samego prawa.
Według Duguita solidarność pojawiła się w niewielkiej grupie społecznej, z czasem może się rozwinąć do poziomu solidarności ogólnoludzkiej. Prawo i państwo zdaniem Duguita mają służebne, funkcjonalne znaczenie i powinny być zewnętrznym przejawem solidarności. Uzasadniając swoją teorię „obiektywnego prawa”, Duguit twierdził, że to prawo stoi ponad ustawodawstwem, gdyż ustawa staje się prawem tylko wtedy, gdy odpowiada zasadom solidarności. Gdy ustawa nie realizuje zasad wynikających z solidarności, jest tylko usankcjonowanym bezprawiem.
Duguit zaprzeczał także istnieniu praw subiektywnych, gdyż, według niego, każda osoba ma obowiązki wynikające tylko z jej funkcji w społeczeństwie. Norma solidarności społecznej nadaje osobom jedynie „prawo” do wykonywania „obowiązku społecznego”, określa funkcję społeczną w zależności od pozycji w społeczeństwie, którą zajmuje dana osoba. Istnieje tylko „obiektywne prawo” – norma prawa, która nikomu, ani osobie, ani kolektywowi, nie nadaje subiektywnych praw. Duguit był przeciwnikiem idei równości i naturalnych praw człowieka. Uważał, że ludzie nie są z natury sobie równi i w konsekwencji powinni mieć zróżnicowany status prawny.
W jego teorii człowiek jest tylko elementem organizmu społecznego. Osoba to nie cel, lecz instrument budownictwa społecznego. Każda klasa społeczna ma pewne funkcje społeczne. Państwo kontroluje własność, która pełni określoną funkcję społeczną. Według Duguita stopniowo odbywa się uspołecznienie własności, wskutek czego własność przestaje być bezwzględnym prawem i przekształca się w obowiązek społeczny wlaściciela.
Solidarność Duguita charakteryzuje się :
• ideologicznym sprzeciwem wobec indywidualizmu i socjalizmu (komunizmu);
• negatywnym nastawieniem wobec walki klasowej (Duguit nazywał ją „ohydną doktryną”);
• sceptycznym nastawieniem wobec subiektywnych praw, które w mniemaniu zwolenników solidaryzmu w prawie prowadzą do wzajemnej alienacji członków społeczeństwa.
Teoria Duguita wywarła ogromny wpływ na rozwój nurtu solidaryzmu w nauce prawa, na poglądy takich socjologów prawa, jak Georges Gurvitch i Georgij K. Gins. Duguita koncepcja państwa syndykalnego (korporacyjnego) była wykorzystana przez faszystów we Włoszech i inne reżimy antydemokratyczne, co znacznie zdyskredytowało tę ideę.
Niektóre z jego idei znalazły zastosowanie we współczesnym prawodawstwie. Na przykład w Norwegii czas pracy i minimalne wynagrodzenie za pracę są określane za pomocą umowy zawieranej między organizacjami zrzeszającymi przedsiębiorców i robotników a pracownikiem.
Literatura: Roger Bonnard, Léon Duguit, ses oeuvres, sa doctrine, Marcel Giard, libr.-éditeur, Paris 1929; Jack E.S. Hayward, Solidarist syndicalism. Durkheim and Duguit, cz. 1 i 2, „The Sociological Review” 1960, t. 8, nr 1, s. 17–36, t. 8, nr 2, s. 185–202; Jerzy Kalinowski, Teoria reguły społecznej i reguły prawnej Leona Duguit: problem podstaw mocy obowiązującej prawa. Studium