Напяваючы, Маня спрабавала ўявіць сябе недзе на крутым беразе невядомай ракі – уявіць сябе і яшчэ некага, пакуль нябачнага ёй удалечыні, у смузе прасторы і часу.
А неўзабаве ў культурны ўжытак, у паноўлены побыт Моталя, які зваўся цяпер гарадскім пасёлкам, што, між іншым, адпавядала яго занятку рамесніцтвам, увайшло і кіно; у памяшканні, дзе раней размяшчалася пажарная служба, часта паказвалі фільмы «Чапаеў», «Браняносец «Пацёмкін» і іншыя. Гэта захапляла і чаравала юныя душы, у тым ліку і Маніну, пашырала ўяўленне аб навакольным свеце.
Цяпер шмат чаго пацяшала і мілавала; жыццё наогул моцна ўздымала б настрой Мані, калі б яе позірк не ўлоўліваў цень неспакою і трывогі на твары дзеда або каб твар мацеры быў не настолькі схуднелы і сумны. Маці шмат працавала, бо каровы, цялушка і парсюкі патрабавалі догляду, не кажучы ўжо пра гусей, курэй… Хапала клопату і ў полі, і ў сядзібе.
Як ёй дапамагчы? Маня неаднойчы думала пра гэта і знаходзіла-такі, што рабіць, прызвычаілася прыбіраць у хаце, мыць падлогу… Памые і бяжыць у суседні пакой:
– Бабуля, ідзі паглядзі… Аж блішчыць! Мама вернецца з поля – парадуецца.
Раней, да прыходу чырвоных, ім памагаў пыніць гаспадарку цягавіты і нешматслоўны дзяцюк Грыша, далёкі сваяк. Быў ён малазямельны, жыў разам з сястрой нешта хат праз дзесяць ад іхняй сядзібы. Маня нярэдка насіла ім малако пасля вячэрняй дойкі, што не ўлічвалася ў заробак і за што яны ласкава дзякавалі. Калі ж прыйшлі Саветы, разняволенаму пралетарыю Грышу падалося, што далейшая праца па найме будзе прыніжаць ягоную годнасць.
– Усё, – сказаў ён Мані.– Хопіць… Так і перадай сваім. Баста!
Сказаў гэтак, калі Маня прынесла яму сырадой. Тым часам хваравіта-бянтэжлівая ўсмешка на чыстым паголеным твары паказвала, што Грыша саромеецца і прымушае сябе гаварыць як бы запазычаныя дзесьці апраметныя словы.
– Дзякуй за ласку, але я больш не буду гнуць спіну на вас! Новая ўлада ўжо нейк забяспечыць.
Маня вярнулася дадому занепакоеная і слова ў слова – як чула, так і перадала тую няўклюдную, як ёй здавалася, размову з парабкам Грышам. «Баста!» Маці і дзед, пачуўшы гэтакі вырак, былі вельмі здзіўленыя. Дзед спахмурнеў, нібы злы дух знячэўку грукнуў яму ў дзверы.
– Ліха матары! Чалавека гонар заеў. Рукі – свае, а зямля – чужая, і на душы разлад. Мілей спіну гнуць на сваёй зямлі. Яно праўда.
– А мы ж яму добра плацілі! – азвалася Ганна. – Ён меў працу і хлеб у той час, як іншыя былі рады лушпіне!
Дзед памаўчаў і скрушліва пахітаў галавой:
– Хлеб, кажаш… Па нашай мотальскай прыказцы: «Хліб – нэ жэна, з’іў, тай нэма». А калі так – гусь свінні не таварыш! Досыць, кажа, спіну гнуць… Я разумею, адкуль вецер дзьме.
У гэту зіму дзеда Пятра і ўсю ягоную сям’ю, усю радзіну асабліва трывожыла тое, што да заможных сялян новая камуністычная ўлада паставілася непрыхільна. Уражвалі метады ўціску і ізаляцыі самавітых гаспадароў. Выклікала ў душы абразу, крыўду, пратэст штосьці т�