Тағы бір ескерер жайт, ол батыс тарихнамасының бұл мәселені алғаш күн тәртібіне қоюы. Кеңес тарихнамасының бұл бағыттағы зерттеулері тек 80-жылдардың ортасында ғана басталды. Ресей ғалымы С.В.Гришаевтың КСРО-ның тарихи-демографиялық үрдістеріне тереңірек бойлап, батыс ғылымына сараптама жасаған «Запад: правда и вымысли о населении СССР» еңбегі жатады. Батыс тарихшыларының, демографтары мен экономистерінің КСРО халқының тарихына арналған еңбектеріне кеңінен тоқтала келіп, автор олардың кеңестік тарихнаманың назарынан тыс қалған «ақ таңдақтарды», әсіресе, 30-жылдардың демографиялық тарихына қатысты еңбектерін талдаған65.
30-жылдар туралы батыс тарихнамасы келтірген цифрлардың шындық екенін 80-жылдардың ортасы мен 90-жылдардағы кеңестік тарихнама, кейін тәуелсіз Қазақстан тарихнамасы дәлелдеді.
1990 – 2000 жылдары қазақстандық тарихнамада осы мәселеге қатысты біршама зерттеулер66 жарыққа шықты. Іргелі еңбектердің қатарында М.Қозыбаев,67 А.Н.Алексеенко,68 Г.В.Кан,69 М.Асылбеков,70 М.Тәтімов,71 Г.Меңдіқұлова,72 Т.Омарбеков,73 М.Қойгелдиев,74 т.б. еңбектері бар.
Сонымен қорытындылай келе мынаны айтуға болады: теория әрқашан дамиды, жаңа фактілермен, жаңа зерттеу әдістерімен толады, оны аяқталды деуге келмейді немесе танымал ғалым В.А.Милютиннің сөзімен айтқанда, халықтың шынайы заңы ғылым қашан қоғамдық өмірдің жалпы және басты заңдарын түсіндіре алғанда ғана ашылады, яғни бір адам немесе бір ұрпақтың еңбегімен шектелмейді, оны әрқашан өмірдің өзі ұсынып, ғылым жинақтағанда ғана нәтижеге жетеді75.
1-тарау
ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АВТОНОМИЯЛЫҚ КЕЗЕҢДЕ
1920 жылдың 28 тамызында халық санағы жүргізілді. Азамат соғысына байланысты халықтың 30 %-ы бұл санаққа кірмеді, шет аймақтың халқының саны 1917 жылға дейінгі деректер негізінде алынды. Санақта карточка жүйесі қолданылды. Қала халқы үшін үш формуляр пайдаланылды: 1) меншік түрін анықтауға арналған аула телімдері ведомосі; 2) тұрғын үй пәтерлері туралы пәтер картасы); 3) әрбір тұрғынға арналған жеке парақ. Селолық жерлерде жеке парақтармен қатар әрбір шаруашылықтың иегеріне (аулаға) бір жолдан берілген жергілікті бланкілер толтырылды.
Бұл санақтың тұрақты халық туралы мағлұмат беретін негізгі формуляры жеке парақ болды. Ол сол санақ жүргізілген күнгі шаруашылықтағы әрбір адамға арналып құрастырылды.
Жеке губерниялар, уездер, болыстықтар және қала халқының саны туралы 5 бөліммен тұратын алдын ала жасалған қорытындылар 1920 – 1921 жылдары жарияланды