Janglarga bormaydiganlar esa buni qismat deb qabul qilishgandek doim bizning xizmatimizda bo‘lishardi. “Xizmat” deganda to‘g‘ri tushunasiz deb umid qilaman, ya’ni oziq-ovqat bilan ta’minlash, nonushta, tushlik va kechki ovqatlarni tayyorlash, kazarma va tashqi hududlarni tozalash kabi xo‘jalik ishlari bilan shug‘ullanishardi.
Albatta, kiyim-kechagini hamma o‘zi yuvardi, bu esa birinchi navbatda ularni qaynatishdan boshlanardi. Kiyimlarni qaynatish nima uchun kerak, deb qiziqayotgan bo‘lsangiz, aytaman: bu, bizning doimiy mehmonlarimiz bo‘lmish- bitlarni o‘ldirish uchun o‘tkaziladigan majburiy tadbir edi. Jang maydonidagi yashash sharoitlarining og‘irligi va u yerlarda sanitariya ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish imkoniyati bo‘lmaganligi sababli askarlar o‘zlari bilan “ergashtirib” kelgan jonivorlar kazarmalarda yaxshi joylashib, moslashib olishgan ediki, bu to‘shaklarda bir kecha tunagan odam borki, biz bilan bir xil holatga tushar edi.
To‘shaklarni ulardan xalos qila olishmaganligi sababli askarlar antiqa usul o‘ylab topishgandiki, unga hammamiz so‘zsiz amal qilardik. Bu usul – oddiygina, to‘shakka kirishdan avval kiyimlarimizning hammasini yechib, onadan tug‘ilganday yalang‘och bo‘lib o‘z joyimizga “sho‘ng‘ib” ketardik. Uxlab turganimizdan so‘ng esa, badanimizni qoqilab, ustimizga ilashib qolganlarini tushirib tashlab, yana kiyimlarimizni kiyib ketaverardik.
Tungi qorovullikdan qaytgandan so‘ng xuddi shu usulda uxlab yotganimizda kazarmamizni tekshirish uchun kelgan general yotoqxonamizga kirib kelgan holatni ko‘z oldingizga keltiring. Hamma charchagan ko‘yi qattiq uyquga ketgan va tabiiyki, kimlarningdir usti ochilib qolgan…
Bu holat haqidagi xabar armiya shtabiga yetib bordi. Nima emish, ustav bo‘yicha mumkin emasmish. Lekin bizning, o‘z yashash sharoitimizdan kelib chiqqan o‘z qonun-qoidalarimiz bor ediki, biz ularga toki “dembel” 6 gacha sodiq qoldik…
“Plats”dagi lolalar
Qish kirib qalin qor yog‘di. “Afg‘onistonda qor yog‘adi”, desa, ko‘pchilik, hatto, afg‘onning boshqa hududlarida bo‘lganlar ham, ishonishmaydi, ba’zida. Lekin bu rost. Gardez shahri dengiz sathidan ikki yarim kilometr balandlikda joylashgan. Shu sababdan qishi-ku sovuq, yoz oylari ham kunduz kunlari issiq, jazirama bo‘lsa ham, kechasi salqin bo‘lardi. Yozda tungi qorovullikka turganimizda qalin kiyim – bushlat7 kiyardik. Bahor kelishi bilan esa hamma yoqda lolalar, ha-ha, haqiqiy tog‘ lolalari ochilardi. Faqat qizil emas, sap-sariq rangda bo‘lardi ular. Ularni hatto qismimiz saf maydoni, ya’ni platsda ham ko‘rganman .
“Platsda ham lola ochiladi”, degan gap ham kimlargadir kulguli tuyulishi mumkin, lekin bu ham rost. Chunki plats asfaltlanmagan, tekislab olingan oddiy qumloq joy edi-da.
Plats to‘g‘risida so‘z ketganda, yana bir katta kamchiligimiz haqida ham aytib o‘tsam. Bu – biz afg‘onda yo‘l qo‘yganimiz, juda katta isrofgarchiligimiz xususida: platsda ko‘zni yumib yerni paypaslab izlasangiz ham (bu lof emas) hech bo‘lmasa bir dona patron topishingiz mumkin edi. Oddiy gilza emas, haqiqiy jangovar patron! Endi platsdaki ahvol shu bo‘lsa, chekka joylarda va axlatxonalarda vaziyat qandayligini tasavvur qilib olavering.
Postda turganimizda ham avtomatlarimiz o‘qdonini to‘ldirish maqsadida jangovar o‘qlar saqlanadigan maxsus qutini ochib, ichidagi ikkita germetik yopilgan qutilardan birini olib, qopqog‘ini bir azobda ochgach, undan ishlatganimiz to‘rt-besh qadoq (qog‘oz o‘ram)dagi patron bo‘lar, qolgani esa xuddi “sarqit”day tashlab yuborilardi. Shu sababli qismimiz axlatxonasida har xil o‘q-dorilar – jangovar patrondan tortib, reaktiv snaryadlargacha to‘lib-toshib yotardi. Endi, qaerdaki axlatxona bo‘lsa, o‘sha yerda yong‘in bo‘lib turishini ham bilamiz. Bunda axlatxona haqiqiy jang maydoniga aylanib ketardi. U yerga bir necha yuz metrgacha yaqinlashish – hayot uchun xavfli edi. O‘t olib havoga ko‘tarilgan reaktiv snaryadi qism markaziga kelib tushgan holatlar ham bo‘lgan.
Bular yo‘l qo‘yilgan “isrofgarchilik”larning kichikkina bir qismi, xolos. Harbiy amaliyotlar vaqtida chiqitga chiqadigan harbiy mashinalar-u jangovar texnikalar, vertolyot-u samolyotlar haqida gapirmasa ham bo‘ladi.
Bularni yozishimdan asosiy maqsad, isrofgarchiliklar natijasida axlatga tashlanib yong‘in oqibatida otilgan har bir jangovar o‘q yoki snaryadlarning o‘tkir tig‘li parchalari bir yoki bir necha jonga qasd qilishi mumkinligini fikr qilsak, Afg‘on urushidagi holat bebosh va besaranjomligi bilan, inson qadrini, yosh yigitlar umrini bir chaqaga qimmat qilib qo‘ygan, mash’um kunlarni opichlagan dahshatning o‘zi edi.
Sevgi mojarosi
Bahor kelib kunlar ancha isigan vaqtda, Jalolobod atrofida o‘tkazilishi mo‘ljallangan, “Qoratog‘” amaliyotiga borishimiz aniq bo‘lib qoldi. Balushkin yig‘ilish o‘tkazib, kimlar borishini aniqlamoqchi bo‘lganda, endi men ham “ men boray, men boray”chilar qatoriga qo‘shilib bo‘lgandim. G‘azna, Vardakdagi harbiy harakatlar chog‘ida aloqada rus tili talaffuzini buzib so‘zlagan bo‘lsam-da, men komandirlarning talablariga mos kelib, ularning “o‘z” odamlariga aylanib ulgurdim, shekilli, keyingi janglardan birortasini ham qoldirmasdan, to “dembel”gacha amaliyotga boradiganlar ro‘yxatining eng boshida turardim.
Birinchi amaliyotimizga men bilan birga borgan Stepanyuk va Ivanov degan rus yigitlari aloqada menchalik muloqot qilisholmadimi yoki ularda jangovar ruh yetishmadimi, bilmadim, lekin, ularning ham birinchi, ham oxirgi qatnashgan amaliyotlari shu bo‘ldi. Qaysi holat bo‘lganda ham ularning “dembel”gacha pol va kosa-tovoq yuvganligi rost, ungacha esa ota-onasining erkatoy, tantiq o‘g‘illari bo‘lgani aniq.
Gardezning shimol qismidagi tog‘ tomon tutashib ketgan adirliklar oralab, bir zamonlar asfalt qoplamali bo‘lgan xaroba yo‘ldan ketyapmiz. Dovondan oshib o‘tishda chog‘roq ko‘ringan tog‘ tepasiga ikki yuz metrlar ko‘tarilgandan so‘ng pastlikka ena boshladik. Chuqur jarlikda, biqinida qizil yulduz yarqirab turgan, dushmanlar urib tushirgan vertolyot qoldig‘i ko‘rindi. Bu vertolyotga o‘z harbiy xizmat muddatini o‘tab, uyiga qaytayotgan o‘n nafar askar yigitlar bo‘lganligini va ular dushman “Stenger” raketasi yordamida urib tushirilganligini “ded”lardan eshitgandim.
Dovonning narigi tarafidagi juda tik qoyalar oralab bir kilometrdan ziyodroq pastladik va tekis yo‘lga tushib oldik. Ortimizda qolayotgan tog‘dan qanchalik uzoqlashsak, u shunchalik haybatliroq tuyulib, bizni quvib kelayotgandek ko‘rinardi. Shundagina men Gardez shahri joylashgan, tog‘lar orasidagi ulkan yalanglik qanchalik balandlikda ekanligini tasavvur qildim.
Biz brigadamizga qarashli batalyon joylashgan Baraki qishlog‘idan o‘tganimizdan so‘ng, o‘ng tarafda uzunasiga qishloqlar joylashgan xavfli hudud – “zelyonka” boshlandi. Biz o‘tadigan yo‘l esa “zelyonka”dan anchagina balandlikda shunday joylashgandiki, u yoqdagilar uchun bizning mashinalar xuddi “tir”da harakatlanayotgan nishonning o‘zginasi edi.
Ular bizni o‘qqa tuta boshlashdi. Daraxtzorning har-har joyida o‘zidan chaqnashlar chiqarib, biz tomon snaryadlar uchib kela boshladi. Kolonnamiz tezligi yanada oshirildi. Reja bo‘yicha bu yerdan katta tezlikda o‘tib ketish nazarda tutilgandi. “Hech kim o‘t ochmasin”, degan buyruqqa amal qilgan holda, qurollarimizni quchoqlagancha, BMP lar ustida bir-birimizga qapishib olgandik. Chap tarafimizda esa ustma-ust qalashtirib tashlangan metallolom uyumlari ko‘zga tashlandi. Bu olti yil davomida shu yerdan qatnagan kolonnalardan qolgan, hamma turdagi jangovar mashinalarning ushbu “tir”dan o‘tish nasib qilmagan, kuyib ketgan qoldiqlari edi. Ularning katta qismi yuk mashinalari – Ural va Kamaz rusumli harbiy texnikalar edi. Shu yerdan o‘tishda kolonnalar yakson qilinavergan va yana yo‘lni ochish uchun ularni chetga surib tashlayverishgan. Shu tariqa ulkan temir-tersak chiqindilari “tog‘”i – mashinalar “qabristoni”hosil bo‘lgandiki,