MUNAVVAR SHE’RIYAT
Maxtumquli (Firog‘iy) she’riyati nafaqat turkman xalqining, balki butun turkiy xalqlarning ham faxriiftixoridir. Bir necha asr bo‘ldiki, ulug‘ shoir she’riyatidan millionlab qalblar munavvar bo‘lib keladi. Dunyoviy va tasavvufiy she’riyatning benazir vakili bo‘lgan Maxtumquli she’rlari yurtimizda Ahmad Yassaviy, So‘fi Allohyor, Boborahim Mashrab, Muhammad Fuzuliy kabi shoirlar ijodiyoti qatorida sevib va ardoqlanib o‘qiladi. Elimizda bu shoir she’rlaridan hech bo‘lmaganda bir baytni yod bilmaydigan odam topilmasa kerak, desak, mubolag‘a bo‘lmas.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Maxtumquli she’riyati bilan o‘zbek kitobxonlarini yanada yaqindan tanishtirish maqsadida bir qator zahmatkash tarjimonlarimiz mehnat qilishdi. Bu jarayon hamon davom etayotir. Chunki shoir she’riyati bamisoli bir ummondir. Hali bu shoir she’rlarini tarjima qilishda mahoratli tarjimonlar oldida katta ishlar turibdi. Bu ishlarni amalga oshirish esa tarjimondan malaka, uquvni talab etadi. Asliyatni yetarlicha anglab yetmoq uchun til bilishning o‘zi kifoya qilmaydi (afsuski, turkman tilidan deyarli bexabar bo‘lgan ayrim mutarjimlar ham Maxtumquli she’rlarini o‘girmoqdalarki, bunda yutuqdan ko‘ra kamchiliklar ko‘proq uchramoqda). Maxtumquli she’rlarini o‘zbekchalashtirish uchun kishi tasavvuf adabiyotidan, turkman tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan, turkman xalq og‘zaki ijodiyotidan har tomonlama va chuqur xabardor bo‘lmog‘i lozim. Ana shundagina tarjima ko‘ngildagidek amalga oshishi mumkin. Tarjima ishiga kirishgan kishi Maxtumquli she’riyatining ichiga kirib bora olmasa (garchand u turkman tilini bilsa ham), u holda tarjima dag‘al qilib aytganda, “sho‘rvasining sho‘rvasining sho‘rvasi” bo‘lib qoladi. Tarjimalardagi kamchiliklar, ishkalliklar haqida goh unda, goh bunda tanqidiy mulohazalar bildirilayotganligining sababi ham shunda bo‘lsa kerak, deb o‘ylaymiz.
O‘tgan asrning oltmishinchi yillaridan buyon o‘zbek kitobxonlari Maxtumquli she’rlaridan qilingan tarjimalarni Jumaniyoz Sharipov, Ergash Ochilov, Muzaffar Ahmad, Mirzo Kenjabek kabilarning o‘girmalari orqali o‘qib keladilar. Bu mutarjimlar Maxtumquli she’riyatini qanchalik talofatlarsiz o‘zbek kitobxonlariga yetkaza oldilar – buni endi mutaxassisolimlar aytishadi. Bu yerda muhim gap shundaki, shoir she’rlari tobora va tobora o‘zbek kitobxonlari qalbiga singib, o‘rnashib borayotir. Bu esa qutlug‘ jarayondir.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Maxtumquli she’riyatini o‘zbekchalashtirishda surxondaryolik Shayx Abdul Mo‘min (Abdumo‘min Jumayev) hamda Jumanazar Zulpiyevlarning ham tarjimonlar qatorida o‘z o‘rni, mavqei bor. Bu tarjimonlarning asosiy yutuqlaridan biri shuki, ular turkman millatiga mansubdir. Ikkinchidan esa, ikkovlon qariyb o‘ttiz besh yildan buyon Maxtumquli she’rlarini o‘zbekchaga o‘girib keladilar.
Bu ijodkorlar tarjimasi “Kamalak” nashriyoti orqali “Bu naqldir…” (1991-yilda), O‘zbekiston YozMuvacxhtuilmarquuliyushshem’rlaasrii ” ja(2m0g0‘3a-rymiladsai)nnaosmhir iyboiltai n ocrhqoapli“ etildi. Hamkorlikdagi tarjima 2008-yilda “O‘zbekiston” nashriyoti “Saylanma” nomi bilan besh ming nusxada nashr qilindi. Maxtumquli she’riyati muxlislari uchun bir xushxabar shuki, bu ikki zahmatkash tarjimon navbatdagi kitobni nashrga tayyorlashdi. Bemalol aytish kerak: bu kitob hozirga qadar o‘zbek tilida nashr qilingan (Maxtumquli she’riyatidan) salmoqlisi va zalvorlisidir.
Shubhasiz, ushbu kitob ham ikki qadimiy millat, ikki qardosh xalq do‘stligini yanada mustahkamlashda, ularni bir-biriga yanada yaqinlashtirishda, do‘stlikbirodarlik rishtalarini mahkamroq bog‘lashda o‘ziga xos hissa bo‘lib qo‘shiladi.
BILSAYDING!
Qalam olib nomani ko‘ndararim1 bilsayding!
Afsun urib, Hud-hudni indirarim bilsayding!
Arsh ustiga ko‘tarib mindirarim bilsayding!
To‘rt kecha, uch kun yig‘lab, tindirarim bilsayding!
Eshak minib Iysodek yeldirarim bilsayding!
Majnun kabi sahroda yig‘lab-yig‘lab kezarman,
Ko‘zim yoshin marjonday tizim-tizim tizarman,
Varqo kabi Gulshodan, o‘lib umid uzarman,
Jo‘shqin berib ishq o‘ti, qaynab-qaynab qizarman,
Shibliy kabi bir tog‘ni yondirarim bilsayding!
Hud-hud kabi Farangdan Chin-Mochinga borarman,
Bog‘ ichinda Bilqisning sochin ochib ko‘rarman,
Sulaymonning taxtidan so‘zlab-xabar berarman,
Qush qo‘nsin deb boshimga, bulbul kuyin qurarman,
Chorshanba kun chosh vaqti qo‘ndirarim bilsayding!
Surohning orqasinda Majnun qurdi joduni,
Bismilloh, deb boshladi, chaqirdi ustodini,
Haqdan g‘ayri bir kimsa eshitmadi dodini,
Qirq oshiq na’ra chekib, olovlatdi o‘tini,
Ko‘z yoshimdan suv olib, so‘ndirarim bilsayding!
Shirvonxonning savdosi, ne ajoyib savdodir,
Qildan bir yon og‘dirsa, qiyomat kun rasvodir,
Yuz yigirma saf qurlib, har safda bir g‘avg‘odir,
Oshiqliq bir jo‘shqindir, oqmas toshqin daryodir,
Bir jur’adan qirq oshiq qondirarim bilsayding!
Yetilmamish shunqorim, qamish qanot, oq turpak,
Dunyo meni toydirdi, bir yonim yetdi urpoq,
Jonon jigar tilibon, tortar, qon qo‘ymas turpoq,
Har tikandan yuz g‘affi2 har qirq guldan bir yaproq,
Tog‘u toshni elayib, undirarim bilsayding!
Maxtumquli, so‘zlayur, to‘qqiz falak Zuxrasi,
Yetti yulduz qardoshi, Oyning, Kunning porasi,
Diydam nuri shu’lasi, ko‘zim oqu qorasi,
Obi-Zamzam chashmasi, Safo, Marva orasi,
Sulaymondek ahdimni sindirarim bilsayding!
ARSHI A’LOYA…
Yo Ahmad shoh, Yerda yoyilib choving3,
Oting osmon ketar – Arshi a’loya.
Kelgan navkaringdir, kelmagan – oving,
Biyiklik zinasin qil poya-poya.
Eronga qilich ur, yurit sipohi,
Boshingda berk bo‘lsin davlat kulohi,
Humoyun tog‘inda sherlarning shohi,
Go‘yo bir Nahangsan mavju daryoya.
Beshalarning ov ongdigan4 sherisan,
Rumiston mag‘z, bayni, devning birisan,
Zol o‘g‘lining olmos-paykon-tirisan,
Gushtosb o‘g‘li kabi uhda baloya…
Peshing Eron bo‘lsa, pushting Turondir,
Ishingdan do‘st xushvaqt, dushman hayrondir,
Iqboling ochilar, ishing davrondir,
Marhamat nazaring solsang har joya.
Firog‘iy der, qo‘llab-quvvatlab dinni,
Shohlarning shohisan, Islomning zayni,
Amringga mute’ et Eron zaminni,
Ro‘zu shab nolishim shuldir Xudoya.
CHILIM CHEKMAGIL
Joningga qasd etma dudkashim, o‘zing,
Hayf erur joningga, chilim chekmagil!
Pandim shu – ro‘za tut, o‘qi namozing,
Hayf erur joningga, chilim chekmagil!
Chilimdan