…Йигирманчи асрнинг бошига келиб, Россиядаги ижтимоий-сиёсий фикр, айниқса ёшларнинг буюк шахслар ижоди ва тақдирига муносабати ва боқишида туб бурилиш юз бера бошлади. Халойиқ “Халқлар турмаси”нинг ижодкори подшоҳга ҳам, унинг истаган номаъқулчилигига фатво берувчи руҳонийларга-да шубҳа ила боқа бошлади.
Бу адолат туйғусини ҳокимият ва унинг югурдаги, жоҳил диндорлар аслида авлиёсифат Лев Николаевич Толстойни муртад дея эълон қилишганда кўрсатган қаршилиги ва муносабатида кўриш мумкин эди.
…Гимназиянинг саккизинчи синфига кирган дин ўқитувчиси Савелий ота худди куни кеча худо ёки Исо пайғамбарнинг қабулида бўлиб, таълимот олиб келгандек, жиддий қиёфа ва оҳангда муқаддас Синод ҳайъатининг минг тўққиз юз биринчи йил йигирманчи февралида қабул қилган қарорини ўқий бошлади.
– Муқаддас Синод ҳайъати худо бехабар Лев Толстойни муртад дея эълон этди…
Бутун бошли синф ўқувчиларини бирданига электр токи ургандек бўлди. Кимсадан садо чиқмас, ҳаволарда учиб юрган, тасодифан Лев Толстойни кўриб қолганидан мақтанишадиган ўспиринларнинг дамига ичига тушиб кетганди.
– Муртад дегани нима, ота? – сўради орқароқда ўтирган, дарсларни яхши ўзлаштиролмайдиган деҳқон боласи.
– Муртад дегани диндан қайтган, худога шак келтирган, душман томонига ўтган одам демакдир, – ўша совуқ ва жиддий оҳангда жавоб қилди ўқитувчи. Жаҳонга машҳур шундай буюк ёзувчи… Худога безбетларча қарши чиқди… Адабий фаолиятини Масиҳ ҳамда черковга зид таълимотни халқ орасига ёйишга бағишлади…
Синфга яна қабристон сукунати чўкди.
– Ахир, Лев Николаевич ҳаққа етмоқ, худони топмоққа интилганимдагина, изтироб чекканимдагина ҳаёт гўзал ва бетакрор кўринади дейдилар-ку?! – ўрнидан туриб сўради ўқувчилардан бири.
– Худодан сўраладиган саволларни мендан сўрама! У бизнинг худомиз ҳақида гапирмаётир! – овозини баландлатди домла Савелий.
– Худолар ҳам ҳар хил бўладими, ота? Мен англамадим! – хокисор нигоҳини руҳонийга тикди ўқувчи.
– Мен сенларнинг устиларингдан гимназия директорига арз қиламан! – узун соқоли титради ўқитувчининг.
Эртаси кундан бошлаб гимназияда бир асар қўлдан-қўлга ўтиб ўқиларди. Бу Лев Толстойнинг “Синодга жавоб” битиги эди. Бундан хабар топган директор ўқувчиларни сафга тизиб, гимназия залига олиб кирди.
– Дин сабоғи ўқитувчиси