Terif 38 evezine 39 pislenir 40 şiir.
Şiirden yücelik umma dünyada,
Çünki Nizâmî`yle kurtardı o da.
Herçendi sanatın çok rutbesi var,
Hayatta faydalı bir ilim ara.
…İlimler ilmidir demiş peygamber,
Din ilmi, tebabet ilmi muhteser.
…İsa marifetli hekim ol, ama,
İnsanı öldüren bir hekim olma.
…Hayat da, ölüm de kul olar sana,
Saadet ve şohret düşer payına. 41
Nizâmî Gencevî’nin çeşitli eserlerinde yer alan oğlu Muhammed’e tavsiyeleri, genel olarak Azerbaycan edebiyatında nasihat türünde yazılmış değerli şiirsel örneklerdir. Bu derin anlamlı öğütler yüzyıllardır ki, Azerbaycan’da ve dünyada yeni nesillerin büyümesine ve oluşmasına katkıda bulunmaktadır.
Nizâmî Gencevî’nin çeşitli eserlerinde oğlu Muhammed’e öğütleri genel olarak Azerbaycan edebiyatında nasihat türünde yazılmış önemli manzum örneklerdir. Derin anlama sahip bu öğütler yüzlerce yıldır hem Azerbaycan’da, hem de dünyada genç nesillerin olgunlaşmasına katkı sağlamaktadır:
Yedi yaşlı balam 42 , gözümün nuru,
Dilimin ezberi, kalbim süruru.
…Bu, hilal devrinde gül, eyleme gam,
Birkaç gün öylesiye ben de gülmüşüm.
…Bilik kazanmakla dünyayı kazan,
Esmayı oku ki, mana alasın.
Kaç o sözlerden ki, manasız, boştur,
İlahi ilimler öğrenmek hoştur.
Öyle namuslu ol, desin her gören:
“Leylâ ve Mecnûn” mesnevisi, şaire özel bir mektup gönderen Şirvanşah hükümdarı Ahsitan’ın emriyle değil, oğlu Muhammed’in isteği üzerine yazılmıştır.
Nizâmî Gencevî Arap, Fars, Pehlevi, Yunan ve Gürcü dillerini bilmiş ve bu dillerde yazılmış ilmî ve edebi eserleri okumuştur. Şair antik Yunan felsefesini, kültürünü, Antik Yunan’ın bilimsel ve edebi mirasını ve Arap dili aracılığıyla inceleme fırsatı bulmuştur. Aristo, toplumdaki eşitliği “insanlığın yararına olan bir başarı” olarak tanımlamıştır.”45 Nizami Gencevi Doğu edebiyatından da derinden etkilenmiştir. Nizâmî, zamanının tarih, felsefe, matematik, geometri, astronomi, kimya, tıp, mantık ve diğer bilimleri üzerine mükemmel bilgilere sahip olmuştur. Nizâmî üzerine araştırmalarda da belirtildiği gibi, “gençliğini çeşitli ilimleri incelemeye adayarak, ansiklopedik bilgiye sahip olgun ve ilerici bir düşünür olarak kendisini yetiştirmiştir.”46
Bütün bunlar, Nizâmî Gencevî’nin geniş bir bakış açısına sahip önemli bir şair-düşünür seviyesine yükselmesinde önemli rol oynamıştır. Derin bilgileri ve fazla kitap okuması, Nizâmî Gencevî’nin insan, zaman ve dünya üzerine yüksek bir entelektüel düzeyde büyük edebi eserler ortaya koymasına olanak sağlamıştır.
Zamanının büyük bir filozof-şairi olan Nizâmî Gencevî, mevcut felsefi konsepte dayalı ideal bir toplum inşa etmenin yollarını aramıştır. Başka bir deyişle, adil bir şah her şeyden önce marifet sahibi, adil, doğru ve kamil bir insan olmalıdır. Bu nedenle şair, ilk mesnevisi “Sırlar Hazinesi”nden başlayarak kahramanlarını marifet yolundan geçirmiş ve ideale yönlendirmiştir. Nizâmî’ye göre adalet, herhangi bir devletin sağlam bir temelidir:
Sitemle cihanı tutmak olmaz,
Ülkeyi (memleketi) yalnız adaletle almak olur.
Adaletten başka her şeyi (Allah) senin yadından 47 çıkartsın!
İnsaftan başka her şeyi bada versin!
Senin adaletin dünyayı şadlandıran 48 büyük emirdir,
Ve memleketi abad eleyen bir zahmetkeştir.
Ülke yalnız adaletle kudretli (ebedi) olabilir,
Senin işin ise yalnız senin adaletinle düzelebilir. 49
Nizâmî Gencevî’nin dünya görüşünün şekillenmesinde yakın ilişki içinde bulunduğu Ahiler topluluğunun da önemli rolü olmuştur. 11. yüzyılın ortalarından itibaren Orta Doğu’da, Orta Asya’da, Azerbaycan’da ve başkent Gence şehrinde Ahi Ferec Zencani’nin müritlerinin de yardımıyla yayılmaya başlayan Ahilik düşüncelerinin, şehir nüfusu üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Doğal olarak Nizâmî Gencevî, gençliğinde Azerbaycan’ın ve Doğu’nun önde gelen şahsiyetleri arasında önemli rol oynayan siyasi bir hareketin hümanist ideolojisine meyletmiştir. Kardeşlik ve eşitlik toplumu olmuştur. Önde gelen Azerbaycanlı bilgin ve yazar Memmed Seid Ordubadi’nin yazdığı gibi, “Ahilerin savaşları durdurmak ve halkların kardeşliğini kurmaktan başka bir amaçları yoktu.”50 Nizâmî Gencevî’nin de gençliğinde mert ve dürüst ahilerin toplandığı, önemli siyasi, kültürel ve sosyal olayların tartışıldığı ve sohbetlerin dinlendiği sembolik bir mekâna – meyhaneye girdiği gazellerinden anlaşılmaktadır:
Ger gururun yok ise lutfeyle, meyhaneye gel!
Nerd atıp 51 , bade içip, kafer olan haneye gel!
Kafer İslam olar ahtarmayasan eyb 52 eğer,
Serseri uymayacak böyle bir efsaneye gel!
Eyş-işrette, gülüm, fürseti gel fot eleme, 53
Hemdem ol meyle dolu neşeli peymaneye gel!
Ne çıkar boş danışıgdan, 54 arayıp gezmekten?
Durma, mert sohbetine menzili cananeye gel!
Ey Nizâmî, her iki dünya kuru addır, inan!
Terk eyle! Aşık isen yar yaşayan dünyaye gel! 55
Zamanının eğitimli, düşünceli, farklı görüşlü insanları tarafından temsil edilen ve sıradan, çalışkan insanlara sempati duyan “Ahiler” örgütü, Nizâmî Gencevî’nin eserlerinde hümanizm, eşitlik ve adalet fikirlerinin sürekli olarak yer almasına belirli bir yön vermiş, şairin değişik meslek sahiplerine saygı duymasını belirgin şekilde tetiklemiştir.
Nizâmî