Комил шундай деб хонадан чиқди.
Ҳавонинг қош-қовоғи уюлиб, шунга монанд равишда одамларнинг феъли ҳам бузилди. Совхоз йигирма центнерга етмай, дала қорайиб, шудгор бошлайдиган аҳволга тушиб қолди. Бироқ совхознинг кўрсаткичлари, Комил кутгандай, пасаймади. У Тўхтамишнинг нима билан машғул эканини билса ҳам, аралашмади. Директор эллик центнерни ваъда қилгандаёқ, оқибат ғирромликка бошлашини билган эди. Йўқ пахталарнинг “топширилиши” эвазига ҳақ олиниши Комил учун янгилик эмас. Лекин муттаҳамликдан четда бўлгани учун, барча каби бунга одатий ҳол деб қарар эди. Энди, шу қозонда бирга қайнаётган маҳалда виждони тинчлик бермай қўйди. Совхоз ҳисоботидаги ҳар бир процент найза бўлиб бўғзига қадалаверди. “Кимни алдаяпмиз, орқа-олдимизга қарамай оширилган мажбурият оламиз. Гапимизга ишониб, пахта заводию тўқимачилик корхоналари, юз-юз идоралар режаларини белгилашади. Улар ҳам, “шунча маҳсулот ишлаб чиқарамиз”, деб ваъда беришади. Пахта мўлжалдагидан кам бўлгач, маҳсулот қайда? Ўша маҳсулотни дўконма-дўкон юриб қидириб изғиймиз. Маҳсулот йўқ. Лекин ҳамма планни ошириб бажарган, мукофот олган, газеталарда мақталган… Пахта ўрнига, маҳсулот ўрнига пул айланаётганини сезмай юраверамиз. Хўп, мен-ку, Тўхтамишни инсофга қайтарарман. Бошқалар-чи? Бу аҳволда одамларнинг эътиқоди хасталанмайдими? Тўхтамиш… Тўхтамиш… виждонини сотган сендай палидга минг лаънат. Сенга ҳамтовоқ бўлган менга минг-минг лаънат…”
Йигитлар даладан чиқиб, юк машиналари томон юришди. Ўша ерда бир оз чекиб, ҳангома қилишгач, қопларни тушира бошлашди. Қопларни бостирма остига эмас, ташқарига тахлашаётганини кўрган Комил ажабланиб бостирмага яқинлашди.
– Нимага ташқарига қўйишяпти? Ёмғир ташлай деб турибди, – деди Комил.
– Ёмғир ювса ювар, кераги йўқ, – деди агрохим ҳафсаласизлик билан.
– Нима ўзи бу?
– Метилмеркоптофос.
– Биологик курашга ўтилган-ку?
– Лекин заҳарларни бераверишади.
– Директор биладими?
– Билмаса олиб келармиди?
– Кераксиз бўлса ҳам, устини беркитиш керак. Ёмғир ювиб, атрофни заҳарлайди.
Комил шундай деб мотоциклга ўтирди-да, идорага жўнади.
Тўхтамиш айланадиган креслога ястаниб, ҳузур қилиб сигарет тутатарди. Кўринишидан кайфияти дуруст эди. Комилни диванга таклиф этди.
– Ҳозир олдингга бормоқчи эдим. Совуқда пиво ичавериб совуғинг ошгандир, бир ичингга ўт ёқсамми девдим. Боққа борамиз. Муродга қовурдоқ буюриб қўйганман. Иш билан келдингми, ё?..
– Агрохимни кўрувдим. Метилмеркоптофос туширяпти.
– Хабарим бор.
– Бизга кераги йўқ-ку?
– Завод чиқариб ётибди, районга вагонлаб келяпти. Район хўжаликларга бўляпти. Ҳеч ажабланадиган ери йўқ. Мен ҳам, район ҳам айбдор эмас.
– Қорнинг очса қовурдоқ ўрнига хашак емайсан-ку? Ё бошинг оғриса сурги ичасанми? Олмайман, деб оёқ тирасанг асаканг кетадими? Текинга берилмайди-ку булар?
–