– Tashqarida.
– Mujik qishlog‘idagi O‘ris tabibning uyini ko‘rganmisan?
– Topaman.
– O‘zini taniysanmi?
– Sal-pal.
– Mening nomimdan iltimos qil, tezda yetib kelsin.
– Keyin, to‘g‘ri borsam…
– Jo‘na tezroq! – ovozini tishlarining orasidan chiqarib dedi Namoz. So‘ng ichkari kirib, dard bilan olishib yotgan pochchasining bosh tomoniga cho‘kkalab, uzoq o‘tirib qoldi. Hol-ahvol so‘ragani chiqqan qarindosh-urug‘lar-u, qo‘ni-qo‘shnilar birin-ketin tarqay boshlashdi. Ulug‘oy sharpasiz kelib Namozning yoniga cho‘kdi:
– Qaynatangni ham bir ko‘rib chiqsang bo‘lardi.
– Unga nima qilibdi?
– U sho‘ring qurg‘urni ham aravada olib kelishdi.
Nayman urug‘i urf-odatlariga ko‘ra qiz bilan yigit unashar bo‘lgach, odatda kuyov bo‘lajak qaynotasi bilan qaynonasidan o‘zini olib qochib yurishi, ro‘para kelmasligi kerak. Ammo, bugun boshlariga nogahoniy falokat tushgani uchun ular Namozboyni kechirishlari mumkin edi. Shunday bo‘lsa ham, Namoz botinolmadi. Birga kiraylik deb opasiga iltimos qildi.
– Erta-indin to‘ying bo‘lay deb turibdi-ku, kiravermaysanmi! – jerkib berdi Ulug‘oy.
Javlonqulning tovuq katagidek tor hovlisida xayriyat begona odam yo‘q ekan, hol-ahvol so‘rovchilar Javlonqulni yaratganning o‘ziga havola qilib, bu yerdan ham chiqib ketishgan ekan.
– Kim bor? – hovlida turib ovoz berdi Namoz.
Ovchilarning gazasidek pastdakkina uydan Javlonqulning qizaloqlari birin-ketin chopqillab chiqishdi. Uning peshonasiga xudo o‘g‘il bitmagan. Ammo, bir-biridan ko‘hlik to‘rt qiz ato qilgan. Kattasi Nasiba Namozboyga fotihalik.
– Voy, Namoz aka! – shunday deb Nasiba orqasiga bir odim tashladi; tashladi-yu, ikki qo‘li bilan yuzini berkitib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi. Otalari kaltaklanganligi uchun izzat-nafslari toptalgan, o‘zlarini bu dunyoda ojiz-u notavon bilib, xo‘rliklari oshib o‘tirgan qizchalar ho‘ngrab hovlini boshlariga ko‘tarishdi. Namoz garchi har-har zamonda bir o‘zgalarga sezdirmay, pinhona bir yig‘lab oladigan odati bo‘lsa ham, birovning ko‘zyoshiga hech toqat qilolmas, u dunyo-yu bu dunyosi qorong‘i bo‘lib ketardi.
– Yig‘lama, Nasiba! – o‘zini arang bosib dedi Namoz. – Xudo xohlasa, qasosli dunyo bu, o‘chimizni ham olarmiz.
Ichkaridan qaynonasi Bibiqiz xola chiqib, Namozning yelkasidan olib, uzoq ko‘rishdi. «Sho‘rimiz qurib qoldi», deb u ham ko‘zyoshi qildi. Yig‘lay-yig‘lay Namozni ichkari boshladi:
– Kiravering, otangiz sizni kutib yotibdilar, – deb dalda berdi.
Javlonqul yoshi elliklarga borib qolgan, mosh-guruch soqoli ko‘ksini qoplab tushgan, keng yuzli, barvasta kishi edi; uy bilan bitta bo‘lib yotibdi.
– E, polvon o‘g‘lim, bormisan? – dedi u uyning shipiga tikilgancha. Kel, kela qol, peshonangdan o‘pay! Xayriyat, mening ham o‘g‘lim bor ekan! Onasi, mana o‘g‘limiz bor-ku, nega hadeb yig‘layverasan!
– Nima bo‘ldi, amaki, – Javlonqulning oyoq tomoniga o‘tirayotib so‘radi Namozboy.
– Hamdamboy yedi meni, o‘g‘lim, – bir to‘lg‘anib oldi Javlonqul, – belimni sindirishdi nomardlar. Naq kelisop bilan urishdi-ya! Qars etib singanini eshitdim. E, xudoyim!
– Kuyinmang amaki! – qaynotasining boshi tomon surilib, peshonasidan marjon-marjon oqayotgan terni to‘nining o‘ngiri bilan artgan bo‘ldi Namoz, – qasosli dunyo bu, kuyinmang!
– Xayriyatki, Sherniyoz jo‘rang borib qoldi, sherdek olishdi azamat. Xudo jonimni salomat qilsa, dunyosiga o‘t qo‘yaman bu boyning!.. O‘g‘lim, pahlavonim, kel, peshonangdan yana bir o‘pay!
Kun botib, xona qorong‘ilasha boshladi. Ikki tokchaga qorachiroq keltirib qo‘ydilar. Qizlar chekka-chekkaga cho‘kib, boshlarini solintirib g‘am-u anduh og‘ushida o‘tirishibdi. Bibiqiz xola dasturxon yozib non, qand-qurs, ikki taqsimchada mayiz qo‘ydi. Nasiba katta qora qumg‘onda choy keltirib, sopol piyolalarga quya boshladi. Uyga go‘ristondek og‘ir jimlik cho‘kkan, ahyon-ahyonda qizlarning xo‘rsingani, og‘riqqa dosh berolmay, betoqat bo‘layotgan pahlavon Javlonqulning ingragani eshitilib qoladi.
– Yo‘q! – sakrab o‘rnidan turib ketdi bir mahal Namoz. – Men buni shunday qoldirib ketmayman! Boy bilan hisob-kitobni o‘zim qilaman, kerak bo‘lsa o‘zim o‘t qo‘yaman uning xonadoniga!
V bob
HAMDAMBOYNING QO‘RG‘ONI
Samarqand muzofotida ikkita katta boy bo‘lsa shularning biri hisoblangan dahbedlik Hamdamboy ellik beshlarda bo‘lsa ham yigitlardek chaqqon, harakatlari keskin, serzarda bir kishi, ushlagan joyidan uzib oladigan, bir so‘zli odam. Birov uning so‘zini ikki qilolmaydi, o‘zi ham o‘lgudek cho‘rtkesar. Buyog‘i Dahbed, Shahob bo‘lisi, uyog‘i Yangiqo‘rg‘on, Jo‘i Devona bo‘lislari, boringki, shu deparadagi jamiki boy-u boyvachchalar, to‘ra-yu mirzolar undan hayiqib turishadi. Sababki, Hamdamboy yiliga bir, goho ikki bora oqposhshoning noyibi huzuriga borib, ziyorat qilib keladi: oqposhsho oliy hazratlari xazinasiga oltin-u kumushlar jo‘natib turadi.
Hamdamboy aslida kattaqo‘rg‘onlik. Padari buzrukvori Akramboy yurtning e’tiborli boyonlaridan bo‘lgan. Rus qo‘shinlari shahar darvozasiga yaqinlashib kelganda shahar hokimi kechasi qochib ketdi. Ortiqcha qurbonlar bo‘lishini xohlamagan shaharning qozi kaloni, o‘z davrining ilg‘or fikrli, fozil-u donishi, oqil-u adolatli, kambag‘alparvar qozi Ochildi Ne’matullo o‘g‘li Miriy boshchiligida bir guruh a’yonlar rus generalini non-u tuz bilan kutib oldilar. Kutib oluvchilar orasida Akramboy ham bor edi. Tez kunda u Damariq dahasiga mingboshi etib tayinlandi. Katta o‘g‘li Hamdamboyni rus ma’muriyati idorasiga xizmatga berdi. Hamdamboy oz fursat ichida Mirza Hamdam degan nom chiqardi. Tengqurlariga qaraganda xiyla hushyor, zehni o‘tkir edi uning. Rus tilini, rus yozuvini puxta egallab, hokim janoblarining hurmat-u e’tiborini qozondi. Avval solig‘ yig‘uvchi, so‘ngra shu idoraning noziri lavozimiga erishdi. Soliqlarning tayini yo‘q edi o‘sha paytlarda. Nozirlar istaganlaricha soliq yig‘averardilar, qancha ko‘p yig‘ilsa— podsholikka ham, nozirlarga ham shuncha yaxshi bo‘lardi. Sababki, yig‘ilgan soliqning to‘rtdan birini nozirlarning o‘zlari olar edi.
Tinkasi qurigan el o‘rtasida katta g‘alayon boshlandi. Damariq, Ishtixon, Mingariq bo‘lislaridan, shaharning Hojiqurbon, Oq masjid, Ko‘chaxo‘r, Begijon dahalaridan vakillar kelib, qozi-kalon Miriy janoblariga arz ustiga arz qila boshladilar. Miriy janoblari, nihoyat, haqsizlikning poyoniga yetish uchun yeng shimardi. Hokimga ahvolni tushuntirishdi. Hokim taftish qilishga farmon berib, nohaqlikka yo‘l qo‘yganlar qattiq jazolansin deb, ko‘rsatma berdi. Hamdamboy uch yildan buyon yig‘ilayotgan soliqning to‘rtdan bir qismini ham xazinaga topshirmay kelar ekan. Agar bu sir oshkor bo‘lgudek bo‘lsa katta janjal boshlanishi aniq edi. Buni oldindan sezib, padari buzrukvori Akramboy mingboshi va boshqa a’yonlar maslahati bilan bir kechada g‘oyib bo‘ldi: hajga jo‘nab ketdi, degan ovozalar tarqaldi.
Bu voqealar 1886-yilning yozida ro‘y bergan edi. Hamdamboy qaytib Kattaqo‘rg‘onga qadam bosmadi; Dahbedga kelib qo‘ndi-yu, kichikroq bir mulk sotib olib, shu yerlik bo‘lib qoldi. Kuzga borib bo‘lis saylovi paytida bo‘lis hokimligiga ko‘tarilib qoldi. Fuqaroning, ayniqsa xudojo‘ylar, mullo-yu mullavachchalarning e’tiborini qozonish umidida ancha-muncha xayrli ishlar qilgan bo‘ldi: Dahbedning Masjidi kaloni 1630-yilda Yalangto‘shbiy Bahodir tomonidan solingan bo‘lib, yillar o‘tishi bilan u yer-bu yeri buzilgan edi, uni ta’mir qildirdi.
Dahbedning kunbotar tomonida – Oqdaryoga yaqin joylarda behisob botqoqliklar, zahkash yerlar bo‘lg‘usi edi. Gubernator janobi